Η Αναγέννηση ως Πολιτικό – Τραπεζικό Σχέδιο

 

Η αλλαγή του χριστιανικού κόσμου σε ένα διαφορετικό, μη χριστιανικό κόσμο.

Έχουμε ήδη μιλήσει για την Αναγέννηση ως σχέδιο, πάνω απ’ όλα Ερμητικό και Γνωστικό. Ολόκληρη αυτή η εποχή πέρασε πραγματικά κάτω από το άστρο, ή ακριβέστερα, τον αστερισμό Corpus Hermeticum, που αντιπροσωπεύει την Γνωστικιστική ζύμωση των μυαλών και την αναβίωση των Γνωστικιστικών πρακτικών, όπως είναι η μαγεία, η αλχημεία, η αστρολογία, η Καμπάλα, οι διδασκαλίες των μυθικών σοφών: Ερμής, Ορφέας, Ζωροάστρης, καθώς και η Αρχαία Αίγυπτος, οι Χαλδαϊκοί χρησμοί κ.λπ.

Η Αναγέννηση δεν ήταν κάποια αυθόρμητη κίνηση των μυαλών, ένα ξαφνικό “νέο κύμα” ή μια διαδικασία που η ποιότητα ξεπερνούσε την ποσότητα, ή κάποιο μαγικό λουλούδι που άνθισε ξαφνικά κάτω από τον μεσημεριανό ήλιο, ή κάτι αναπόφευκτο, όπως η άφιξη της άνοιξης. Θα ήταν παράξενο να σκεφτεί κανείς κάτι τέτοιο. Αν και οι Διαφωτιστές αρέσκονται να μιλούν για όλα αυτά, παρουσιάζοντας την ιστορία ως ένα είδος “αντικειμενικής διαδικασίας” ή ακόμη και ως ένα είδος μαγικού τρένου εξπρές της διαλεκτικής, που ταξιδεύει κατά μήκος της λεωφόρου της προόδου. Μπορεί να υπάρχει ένα “τρένο εξπρές”, μπορεί να υπάρχει μία “πρόοδος”, μπορεί να υπάρχει μια “διαδικασία”. Ωστόσο δεν είναι καθόλου αυθόρμητη, αλλά καθολικά διαχειρίσιμη πολιτικά και τραπεζικά καθοδηγούμενη.

Η ίδια η ιστορία είναι μια τέτοια ελεγχόμενη και καθοδηγούμενη διαδικασία, ή ακριβέστερα, ένα τέτοιο σχέδιο, το οποίο έχει την δική του πλοκή, τους πρωταγωνιστές του και τους συγκεκριμένους στόχους του. Κατά κανόνα, οι στόχοι αυτοί είναι μεσσιανικοί (η Ιστορία δεν μπορεί να έχει άλλους στόχους) και τα νοήματα των σχεδίων καθορίζονται από τους ιερούς τύπους των ιερών βιβλίων που επιλέγονται κατά πως τους βολεύει. Και είναι ακριβώς στην Αναγέννηση που τα βλέπουμε όλα αυτά ιδιαίτερα καθαρά.

Έτσι, η Αναγέννηση είναι πρώτα απ’ όλα ένα πολιτικό-τραπεζικό σχέδιο με τους πρωταγωνιστές του και τον καθορισμένο στόχο του, ο οποίος είναι η αντικατάσταση του χριστιανικού κόσμου με το παράδειγμα ενός άλλου, μη χριστιανικού. Πώς πραγματοποιήθηκε ή τουλάχιστον επιχειρήθηκε, αυτή η αλλαγή; Ας δούμε.

1. Καταστροφή.

Πορτραίτο του Νικολό Μακιαβέλλι (1469 – 1527), Ιταλού ιστορικού, φιλοσόφου, ουμανιστή και συγγραφέα, ο οποίος αποτελεί πρωτοπόρο της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης. Συγγραφέας του “Ηγεμόνα”

Ας ορίσουμε πρώτα τον χρόνο και τον χώρο. Η λεγόμενη Αναγέννηση όπως είναι κοινώς κατανοητή, λαμβάνει χώρα τον δέκατο πέμπτο και δέκατο έκτο αιώνα. “Η “πύλη εισόδου” σε αυτή την εποχή είναι ο καθεδρικός ναός του Υψηλού Μεσαίωνα και η “πύλη εξόδου” είναι το “πλανητάριο” των επιστημονικών επαναστάσεων.

Εξωτερικά, η εποχή ορίζεται από δύο ημερομηνίες-κλειδιά: το 1453 – το έτος πτώσης της Κωνσταντινούπολης και το 1517 – το έτος έναρξης της Μεταρρύθμισης. Όπως βλέπουμε, και οι δύο ημερομηνίες παραπέμπουν σε μία διαδικασία της μεγάλης κατάρρευσης του παλαιού χριστιανικού κόσμου. Ωστόσο, με τον όρο Αναγέννηση εννοούμε πρώτα απ’ όλα μια ορισμένη εσωτερική διαδικασία “αλλαγής πνεύματος” της εποχής, που δεν ταυτίζεται καθόλου με την Μεταρρύθμιση.

Αντιθέτως η Αναγέννηση και η Μεταρρύθμιση τρέχουν σαν να είναι παράλληλες, αλλά κάπως καχύποπτα αλληλοκλείνονται και αποφεύγουν η μία την άλλη. Το καλύτερο παράδειγμα είναι η σχέση μεταξύ του Λουθήρου και του Έρασμου του Ρότερνταμ, οι οποίοι συναντήθηκαν, μίλησαν μεταξύ τους, αλλά τελικά συμφώνησαν ότι διαφωνούν.

Η γενική πνευματική ατμόσφαιρα αυτής της εποχής αντανακλάται στις ολοένα και πιο επίμονες προσπάθειες μεταρρύθμισης του καθολικισμού και της προσέγγισης της καθολικής και της ορθόδοξης εκκλησίας. Οι σύνοδοι της Κωνσταντίας (1414-1418), της Βασιλείας (1431-1449) και, τέλος, της Φερράρο-Φλωρεντίας (1438-1445), πολέμησαν αφενός την προμεταρρύθμιση (Τόμας Μορ, Χουσίτες) και αφετέρου τις προσπάθειες συμφιλίωσης με τους Έλληνες. Ταυτόχρονα, και οι δύο γραμμές καταλήγουν σε καταστροφή. Η πρώτη από τον Λούθηρο και η δεύτερη από την πτώση της Κωνσταντινούπολης.

Τέλος, η πιο σημαντική διαδικασία για την κατανόηση του πνεύματος της εποχής ήταν οι διαμάχες των Παλαμιστών “για τις θεϊκές ενέργειες” στην Ανατολή (1338-1341). Οι διαμάχες αφορούσαν το πιο θεμελιώδες πρόβλημα του Μεσαίωνα, την πνευματική σχέση μεταξύ ανθρώπου και Θεού και την δυνατότητα “Θεοποίησης” του ανθρώπου.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς, ένας άνθρωπος που εκφράζει το πνεύμα του ανατολικού μυστικισμού, υπερασπίστηκε μια θεώρηση των πραγμάτων χαρακτηριστική του πρακτικού ασκητισμού και της θεολογίας της Ανατολικής Εκκλησίας. Αυτή ήταν πως οι θεϊκές ενέργειες είναι πραγματικές και ο άνθρωπος καλείται πραγματικά να γίνει Θεός. Ως αγιορείτης μοναχός και Ησυχαστής, ο Παλαμάς κατέθεσε την άμεση μυστική εμπειρία της θείας κοινωνίας και απέδειξε την πλήρη επάρκειά της στην χριστιανική Αποκάλυψη και την διδασκαλία της Εκκλησίας.

Ο Βαρλαάμ της Καλαβρίας, γηγενής της νότιας Ιταλίας, Έλληνας, γνώστης της λατινικής γλώσσας και της λατινικής θεολογίας (δηλαδή άνθρωπος περισσότερο δυτικής παρά ανατολικής κουλτούρας), υπερασπίστηκε μια σχολαστική και ορθολογική θεώρηση των πραγμάτων, πως οι θεϊκές ενέργειες δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα και υπάρχει οντολογικό χάσμα μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού.

Ενθυμούμενοι τις διαμάχες μεταξύ ρεαλιστών και νομιναλιστών στην Δύση, αντιλαμβανόμαστε ότι εδώ, στην διαμάχη μεταξύ Γρηγορίου και Βαρλαάμ, αυτό το κεντρικό ζήτημα του Υψηλού Μεσαίωνα φτάνει στο οντολογικό του βάθος. Και επιλύεται με έναν τρόπο, που ίσως μόνο με αυτόν θα μπορούσε να επιλυθεί. Ο Γρηγόριος Παλαμάς κερδίζει το επιχείρημα του ότι:

“Οι θεϊκές ενέργειες υπάρχουν και αποτελούν ένα είδος πνευματικής γέφυρας μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού. Στον άνθρωπο ανατίθεται το καθήκον να βαδίσει πάνω σε αυτήν την γέφυρα, και η θέωση είναι αυτό που πραγματικά καλείται να κάνει”.

Έτσι, ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής, της χριστιανικής κουλτούρας και του χριστιανικού πολιτισμού στο σύνολό του ορίστηκε με σαφήνεια και απερίφραστο τρόπο. Αυτή ήταν η ετυμηγορία της Ανατολής. Έτσι, η Ανατολική Εκκλησία έδωσε μαρτυρία για την κατανόηση της αποστολής του Ιησού και του μεγαλείου του ανθρώπου:

“Ο Θεός έγινε άνθρωπος για να γίνει ο άνθρωπος Θεός” (Άγιος Αθανάσιος Αλεξανδρείας), ή ακόμη πιο έντονα: “Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που καλείται να γίνει Θεός.” (Άγιος Βασίλειος ο Μέγας).

Σύντομα η Κωνσταντινούπολη θα πέσει κάτω από τα χτυπήματα των Τούρκων και ο Ησυχασμός θα κρυφτεί βαθιά στα μοναστικά κελιά του Αγίου Όρους, και – θα περάσει στην βορειοανατολική πλευρά, στην Ρωσία, η οποία σε αυτήν και την επόμενη εποχή θα δει μια ισχυρή άνθηση του Ησυχαστικού πολιτισμού. Ο Άγιος Σέργιος του Ραντονέζ, ο Άγιος Ανδρέας Ρουμπλέβ και ο Διονύσιος, ο Θεοφάνης και ο Μάξιμος ο Έλληνας, ο Άγιος Νιλ Σόρσκι, ο Αλέξης και ο Κυπριανός της Μόσχας, ο Σέργιος του Radonezh, ο Άγιος Ανδρέας Ρούμπλεφ, ο Διονύσιος, Θεοφάνης και Μάξιμος ο Έλληνας, ο Άγιος Nil Sorsky, οι Αλέξης και Κυπριανός της Μόσχας, ο Άγιος Στέφανος του Perm, και πολλοί, πολλοί άλλοι.

Η νίκη του Γρηγορίου Παλαμά θα γινόταν έτσι μια πνευματική διαθήκη για το Βυζάντιο. Ο ηττημένος Βαρλαάμ θα επιστρέψει στην Ιταλία, όπου θα γίνει δάσκαλος του Φραγκίσκου Πετράρχη (1304-1374), ενός προ-ανθρωπιστή που συνήθως αναφέρεται ως ο πρώτος “αναγεννησιακός άνθρωπος”.

Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται συμβολικά αυτή η εποχή. Αυτή είναι η ιστορία στην οποία μας αποκαλύπτεται το πραγματικό νόημα της Αναγέννησης. Η εποχή κατά την οποία οι υψηλότεροι, οι πιο οντολογικοί δεσμοί μεταξύ Θεού και ανθρώπου διακόπτονται οριστικά. Αυτή η καταστροφική διακοπή της σύνδεσης μεταξύ γης και ουρανού, αυτή η αντίστροφη “αλλαγή του μυαλού” (επιστροφή από τον ουρανό στην γη) είναι το πνευματικό νόημα της εποχής (αν και η διαδικασία της διάβρωσης είχε ήδη ξεκινήσει εδώ και πολύ καιρό). Και η ίδια η πτώση από τα ύψη του μεσαιωνικού στοχασμού θα είναι ακόμη μακρά και μαγευτική.

2. Αλλαγή προοπτικής.

Ένα άλλο, όχι λιγότερο συμβολικό σημάδι αυτής της εποχής είναι η αλλαγή της προοπτικής στην ζωγραφική. Από “αντίστροφη” γίνεται άμεση. Ποια ήταν η “αντίστροφη προοπτική” της μεσαιωνικής εικόνας; Σήμαινε “μυστική όραση”, πνευματική ενατένιση του ουράνιου σύμπαντος. Το κέντρο της μεσαιωνικής εικόνας ήταν αυτός που την κοίταζε, στον οποίο απευθυνόταν και στην καρδιά του οποίου συγκλίνει η “αντίστροφη προοπτική” της.

Ο P.A. Florensky ονόμασε την προοπτική της παλαιάς ρωσικής εικόνας “ανεστραμμένο χώρο”. Η απουσία μιας μόνο πηγής φωτός ήταν επίσης χαρακτηριστικό της εικόνας – το φως στην εικόνα φαινόταν να ξεχύνεται από όλες τις πλευρές (αυτό είναι το πνευματικό φως, το albedo). Με άλλα λόγια, η εικόνα ήταν ένα ουράνιο παράθυρο μέσα από το οποίο οι αγγελιοφόροι του άλλου κόσμου κοίταζαν εδώ (και μερικές φορές εμφανίζονταν εδώ).

Η Αναγέννηση αλλάζει ριζικά την εικαστική προοπτική, η οποία γίνεται κεντρική ή άμεση. Και αυτή η αλλαγή αντανακλά μια πνευματική διαδικασία. Από την ενατένιση του άλλου, θεϊκού κόσμου, ο άνθρωπος στρέφει το βλέμμα του πρώτα στον εαυτό του και έπειτα στον κόσμο γύρω του. Αυτό ακριβώς μας δείχνει η ιστορία της Αναγέννησης. Ο δέκατος πέμπτος αιώνας ασχολείται κατά κύριο λόγο με τον άνθρωπο, ο δέκατος έκτος κατά κύριο λόγο με την φύση. Αυτή η αλλαγή -η μετάβαση από το πνεύμα στην ύλη- αντανακλάται στην αλλαγή της προοπτικής και απεικονίζεται με τον πιο εύγλωττο τρόπο στην μορφή του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του κεντρικού καλλιτέχνη της Αναγέννησης.

“Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου” του Λεονάρντο ντα Βίντσι (περίπου 1490) καταδεικνύει την επίδραση που είχαν οι συγγραφείς της Αρχαιότητας στους στοχαστές της Αναγέννησης. Με βάση τις προδιαγραφές του De architectura του Βιτρούβιου (1ος αιώνας π.κ.ε.) ο Λεονάρντο προσπάθησε να σχεδιάσει τον άνθρωπο με τις τέλειες αναλογίες. (Πινακοθήκη της Ακαδημίας (Βενετία).

Ο “Βιτρουβιανός Άνθρωπος” του Λεονάρντο είναι ίσως η κύρια “εικόνα” της Νέας Εποχής. Ένας τέλειος άνθρωπος σε τέλειες (ιδανικές) αναλογίες της χρυσής τομής. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ένας άνθρωπος εντελώς ντετερμινιστικός, κλεισμένος στον εαυτό του και στο σύμπαν που τον περιβάλλει.

Ο άνθρωπος του Υψηλού Μεσαίωνα ήταν λιγότερο τέλειος και μερικές φορές (στις μικρογραφίες της εποχής) αρκετά αντιαισθητικός. Ήταν όμως ικανός να υπερβεί τα όρια του σύμπαντος, όπως μαρτυρούν δυναμικά, για παράδειγμα, τα τελευταία τερτσίνια του Παραδείσου του Δάντη. Ο Βιτρουβιανός άνθρωπος του Λεονάρντο δεν είναι πια ικανός για ένα τέτοιο βήμα. Είναι εντελώς κλεισμένος στον “τετράγωνο κύκλο” του μετααιώνιου σύμπαντος και καθηλωμένος σε αυτόν.

Για τον άνθρωπο του Μεσαίωνα, το υλικό σύμπαν ήταν μόνο ένα είδος “θολού γυαλιού” μέσα από το οποίο ατένιζε τον Θεό. Και ο ίδιος ο άνθρωπος ήταν “εικόνα και ομοίωση του Θεού”, άρα κάτι πολύ ανώτερο και σπουδαιότερο από το σύμπαν. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης, εγγεγραμμένος στον κύκλο του κτιστού σύμπαντος, δεν είναι παρά ένας “μικρόκοσμος” – μια αντανάκλαση του μακρόκοσμου.

Η άποψη των πλατωνιστών, που αποκαλούσαν τον άνθρωπο “μικρόκοσμο”, ειρωνεύτηκε ακόμη και από τους πρώτους χριστιανούς απολογητές. Αν ο ορατός κόσμος είναι απλώς μια παροδική ύλη, μπορούμε να προσθέσουμε μεγαλείο στον άνθρωπο συγκρίνοντας τον με αυτόν; Σκέφτηκαν να εξυψώσουν τον άνθρωπο, αλλά τον έκαναν σαν τα ποντίκια και τους βατράχους.

Πράγματι, η χριστιανική Αποκάλυψη αποκάλυψε μια πολύ διαφορετική διάσταση του ανθρώπου. Εκεί που ο Δημιουργός του σύμπαντος κατέβηκε από τον ουρανό και πήρε την ανθρώπινη φύση για να ονομάσει τον άνθρωπο όπως τον εαυτό του, ο άνθρωπος αποδεικνύεται κάτι πολύ περισσότερο από έναν “μακρόκοσμο”. Μέσα στην δύναμή του είναι πλέον ένας Θεάνθρωπος. Και η μεγάλη θεϊκή του ελευθερία του δίνεται για την εκπλήρωση ενός εξίσου μεγάλου καθήκοντος. Ο άνθρωπος καλείται στην “θέωση”, καλείται να γίνει “Θεός κατά χάριν”.

Ένας σύγχρονος θεολόγος ο В. Lossky ξεδιπλώνει αυτή την σκέψη του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή ως εξής:

“Ο άνθρωπος είναι πληρέστερος, πλουσιότερος, ουσιαστικότερος από τα αγγελικά πνεύματα. Τοποθετημένος στα όρια του στοχαστικού και του αισθητού, συνδυάζει αυτούς τους δύο κόσμους, συμμετέχοντας σε όλες τις σφαίρες του κτιστού σύμπαντος. Μέσα σ’ αυτόν, όπως σε ένα χωνευτήρι, ρέουν όλα όσα δημιούργησε ο Θεός, και σ’ αυτόν από διαφορετικές φύσεις, όπως από διαφορετικούς ήχους, συντίθεται σε μια ενιαία αρμονία.

Σύμφωνα με την διδασκαλία του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, ο πρώτος άνθρωπος κλήθηκε να επανενώσει στον εαυτό του το σύνολο της κτιστής ύπαρξης -έπρεπε να επιτύχει ταυτόχρονα την τέλεια ένωση με τον Θεό και να μεταδώσει έτσι την κατάσταση της θέωσης σε ολόκληρη την κτίση. Έπρεπε πρώτα απ’ όλα να ξεπεράσει την ίδια του την φύση, την διαίρεση σε δύο φύλα ζώντας παθιασμένα σύμφωνα με την Θεία Πρώτη Εικόνα.

Στην συνέχεια έπρεπε να ενώσει τον παράδεισο με ολόκληρη την γη, δηλαδή, μεταφέροντας πάντοτε τον παράδεισο μέσα του χάρη στην συνεχή επικοινωνία του με τον Θεό, έπρεπε να μετατρέψει ολόκληρη την γη σε παράδεισο. Μετά από αυτό έπρεπε να καταστρέψει τις χωρικές συνθήκες όχι μόνο για το πνεύμα του, αλλά και για το σώμα του, ενώνοντας την γη με τον παράδεισο, δηλαδή ολόκληρο τον αισθησιακό κόσμο.

Αφού διέσχισε τα όρια του αισθητού, έπρεπε στην συνέχεια με την βοήθεια της γνώσης, που είναι ίση με την γνώση των αγγελικών πνευμάτων, να διεισδύσει στον υπεραισθητό κόσμο, για να ενώσει τον εαυτό του με τον υπεραισθητό και τον αισθητό κόσμο. Τέλος, μην έχοντας τίποτε άλλο έξω από τον εαυτό του παρά μόνο τον Θεό, δεν θα έμενε τίποτε άλλο στον άνθρωπο παρά να δοθεί ολοκληρωτικά σ’ Αυτόν με ένα ξέσπασμα αγάπης και να παραδώσει σ’ Αυτόν ολόκληρο το σύμπαν ενωμένο στην ανθρώπινη υπόστασή του.

Τότε ο ίδιος ο Θεός, από την πλευρά του, θα έδινε τον εαυτό του στον άνθρωπο, ο οποίος με αυτό το δώρο, δηλαδή με την χάρη, θα είχε όλα όσα έχει ο Θεός από την φύση του. Με αυτόν τον τρόπο θα επιτευχθεί η θεοποίηση του ανθρώπου και ολόκληρου του κτιστού κόσμου. Εφόσον αυτή η αποστολή που δόθηκε στον άνθρωπο δεν εκπληρώθηκε από τον Αδάμ, μπορούμε να την εννοήσουμε στο έργο του Χριστού, του Νέου Αδάμ”.

Είναι φανερό πόσο αυτή η ταυτόχρονα ισχυρή και αυστηρή θεολογία ξεπερνά τις γνωστικές εικασίες του “Ερμή Τρισμέγιστου” με τις οποίες οι νεοπλατωνιστές της Αναγέννησης ήταν ερωτευμένοι. Σε σύγκριση με τον “κοσμικό Αδάμ” του Μαξίμου, το “μεγαλείο του ανθρώπου της Αναγέννησης”, για τον οποίο έχουν ήδη αντηχήσει τόσοι πανηγυρικοί και εκστασιασμένοι λόγοι, δεν φαίνεται να είναι τίποτε περισσότερο από μια καταστροφική πτώση, από ένα ασύλληπτο ύψος -μια πτώση που μοιάζει να επαναλαμβάνει την πτώση του Αδάμ.

Αυτή την θλιβερή “αλλαγή του μυαλού” βλέπουμε στην προσωπικότητα του Λεονάρντο. Ο Λεονάρντο δεν πιστεύει πλέον σε ένα ελεύθερο ανθρώπινο πνεύμα ικανό να υπερβεί τα όρια του σύμπαντος, πιστεύει στην αναγκαιότητα.

“Η αναγκαιότητα είναι ο αρχηγός και ο προστάτης της φύσης, το θεμέλιο και ο δημιουργός, ο δεσμός και το αιώνιο πρότυπό της”.

Ο Λεονάρντο πιστεύει επίσης στον καμβά, στα χρώματα και στις μαθηματικές προοπτικές.

“Ω, μαθηματικοί, ρίξτε φως σε αυτήν την πλάνη! Το πνεύμα δεν έχει φωνή… αφού δεν μπορεί να υπάρχει φωνή εκεί όπου δεν υπάρχει κίνηση και ρήξη του αέρα- δεν μπορεί να υπάρχει δόνηση του αέρα εκεί όπου δεν υπάρχει όργανο -ένα όργανο δεν μπορεί να υπάρχει έξω από το σώμα- και αφού αυτό είναι έτσι, το πνεύμα δεν μπορεί να έχει φωνή, μορφή, δύναμη… όπου δεν υπάρχουν φλέβες ή οστά, δεν μπορεί να υπάρχει δύναμη και κίνηση που παράγεται από φανταστικά πνεύματα”.

Η εικόνα του πρώιμου και υψηλού Μεσαίωνα ήταν ένα παράθυρο μέσα από το οποίο το πνεύμα εισερχόταν και γέμιζε τον κόσμο. Ολόκληρος ο κόσμος ήταν ένας ιερός, λειτουργικός χώρος, γεμάτος από την αύρα του πνεύματος, γεμάτος από το σάρωμα των αγγελικών φτερών και φωνών – και όλα αυτά δεν ήταν σε καμία περίπτωση σχήμα λόγου, αλλά η ίδια η ουσία της μεσαιωνικής αυτοσυνειδησίας.

Ο άνθρωπος του Μεσαίωνα βίωσε την ζωή ως αρμονία και θαύμα. Προτού το φως δημιουργηθεί από το μάτι, προτού ο λόγος δημιουργηθεί από το αυτί. Όλος ο χώρος που περιέβαλλε τον άνθρωπο ήταν έτσι ιερός και γεμάτος πνεύμα. Αλλά για τον Λεονάρντο υπάρχει μόνο το φυσικό μάτι, μόνο άμεσες, ορατές προοπτικές. Το παράθυρο προς τον άλλο κόσμο κλείνει, η κουρτίνα τραβιέται. Ο άνθρωπος είναι παγιδευμένος στον θάλαμο του “βασιλείου της ανάγκης”, και αυτό είναι όλο. Οι κεντρικές λέξεις του Λεονάρντο είναι τα μαθηματικά και η εμπειρία. Ο ορατός καμβάς χρησιμεύει μόνο για την μεταφορά της ορατής πραγματικότητας σε αυτόν.

Έτσι, έχοντας πάψει να ατενίζει τον αόρατο Θεό, ο άνθρωπος της Αναγέννησης στρέφει το βλέμμα του στον εαυτό του. Αυτή η έκπληξη για την τελειότητα του ανθρώπου είναι το κύριο θέμα της Υψηλής Αναγέννησης. Όμως αυτή η έκπληξη για την “ανακάλυψη του ανθρώπου” δεν διαρκεί πολύ. Ολόκληρη η περίοδος της Υψηλής Αναγέννησης διαρκεί περίπου ένα τέταρτο του αιώνα, μαζί και οι ιδιοφυΐες Λεονάρντο, Μιχαήλ Άγγελος και ο νεαρός Ραφαήλ, δηλαδή από το 1495 έως το 1520. Αλλά ήδη ο ηρωικός ημίθεος του Μιχαήλ Άγγελου είναι τραγικός και βαθιά μοναχικός- και ήδη στον Σάντρο Μποτιτσέλι (δηλαδή στην πρώιμη Αναγέννηση) το βαθύτερο σχίσιμό του ακούγεται πιο διαπεραστικά…

Πολύ σύντομα δεν θα υπάρχει κανένα ίχνος του αναγεννησιακού μεγαλείου του ανθρώπου. Μέχρι το τέλος αυτής της εποχής, η “ορατή πραγματικότητα”, την οποία οι ιδιοφυΐες της Αναγέννησης θα έβλεπαν ως μια προοπτική που εκλεπτύνεται στο άπειρο θα είναι μια απελπιστική επέκταση, μονότονη, ομοιογενής σε κάθε σημείο σε όλο το άπειρο -τέτοιος θα είναι ο κόσμος που θα βλέπει ο Ντεκάρτ.

Μέχρι τότε, ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός του Μεσαίωνα, που υψώνεται από το έδαφος στον ουρανό, θα έχει τελικά καταρρεύσει. Και ο ορατός ήλιος, ο οποίος, πέφτοντας μέσα από τα πολύχρωμα βιτρό παράθυρα στο μαρμάρινο δάπεδο, έδειχνε την πραγματικότητα του αόρατου ήλιου και η δυνατότητα ανάβασης σ’ αυτόν, θα σβήσει εντελώς.

Το καρτεσιανό συνεχές θα εμφανίζεται ως χώρος και χρόνος μονότονος σε κάθε σημείο του για όλο το μήκος του, και δεν θα υπάρχει καθόλου χώρος για το φως σ’ αυτό. Όσο παράξενο κι αν φαίνεται, στο χωροχρονικό συνεχές του καρτεσιανού σύμπαντος δεν υπάρχει φως! Ακόμα και ο Νεύτωνας, που έστησε ο ίδιος αυτό το μοντέλο και αφιέρωσε ένα τεράστιο μέρος του έργου του στον μυστικισμό του φωτός, πιθανόν να είχε πάθει εγκεφαλικό επεισόδιο αν έβλεπε το τελικό προϊόν των προσπαθειών του.

Το επόμενο βήμα της Αναγέννησης είναι εξίσου λογικό αλλά και αναπόφευκτο. Αφού ο άνθρωπος δεν αναλογίζεται πλέον τον Θεό και δεν ανεβαίνει στους αγγελικούς κόσμους, αφού είναι πλέον ο δικός του “γήινος θεός”, το έργο του ως δημιουργού, όπως ο Θεός, αλλά απόλυτα ριζωμένο στην απόκοσμη φύση, γίνεται η δημιουργία μιας νέας φύσης -δηλαδή της τεχνολογίας.

Και αυτό το βήμα θα το κάνει και ο Λεονάρντο (όλα τα παθιασμένα, πυρετώδη σκίτσα του για τις τεχνικές -αεροπορικές, χερσαίες, υποβρύχιες- συσκευές). Και σε άλλα εκατό χρόνια το σύμπαν θα πάρει την μορφή ενός μηχανικού ρολογιού, το οποίο ο αδιάφορος ουράνιος ωρολογοποιός θα κουρδίζει μια για πάντα για να το κρύψει για πάντα στις μαύρες θροΐζουσες κουρτίνες του αυτοκράτορά του.

«Ο Θρίαμβος του Θανάτου», έργο του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου, περ. 1562, Πράδο, Μαδρίτη. Ο Μπρίγκελ επηρεάστηκε βαθιά από την τεχνοτροπία του Ιερώνυμου Μπος.

3. Το Ήπιο Κλίμα της Αναγέννησης.

Ας προσγειωθούμε τώρα και ας μιλήσουμε λίγο για το “ήπιο κλίμα” της Αναγέννησης, στο οποίο συνηθίζεται να παραπέμπουν όταν αντιπαραβάλλουν την νέα εποχή με την “τραχιά ατμόσφαιρα” του Μεσαίωνα.

Και τα δύο, βέβαια, δεν είναι παρά αμφίβολες μεταφορές. Ούτε το κλίμα της εποχής ήταν ιδιαίτερα ήπιο (ας θυμηθούμε τουλάχιστον την τύχη του Σαβοναρόλα), ούτε η ατμόσφαιρα του Υψηλού Μεσαίωνα ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Ούτε η ίδια η Αναγέννηση ήταν μια “ακτίνα φωτός σε ένα σκοτεινό βασίλειο” (όπως ήθελε να την παρουσιάζει ο δέκατος ένατος αιώνας), ούτε μια “μοιραία ρήξη” της προηγούμενης εποχής. Ο δέκατος πέμπτος αιώνας προέκυψε φυσιολογικά από τον δέκατο τέταρτο και τον δέκατο τρίτο, βαθαίνοντας ακόμη περισσότερο τις τάσεις παρακμής του χριστιανικού πνεύματος στον κόσμο.

Ορισμένοι μελετητές απορρίπτουν γενικά την έννοια της “αναγέννησης” που εισήγαγε ο Γιάκομπ Μπέρκχαρτ τον 19ο αιώνα, υποστηρίζοντας ότι δεν υπήρξε ρήξη των εποχών και ότι “η Αναγέννηση και ο Μεσαίωνας είναι μία εποχή”, η οποία μπορεί κάλλιστα να συνεχίσει να ονομάζεται Μεσαίωνας. Πράγματι, οι Κεντρικοί Αιώνες της Ευρώπης συνεχίστηκαν, και φαίνεται ότι σχεδόν κανείς εδώ, εκτός από μερικούς μικροσκοπικούς θύλακες “νέων ανθρώπων” και “πλατωνικών ακαδημιών”, δεν παρατήρησε καμία Αναγέννηση.

Το γεγονός ότι οι δραστηριότητες του Ανθρωπιστικού Κόμματος χαρακτηρίστηκαν ως “αναβίωση” εκ των υστέρων και πολύ αργότερα είναι, φυσικά αλήθεια. Είναι επίσης αλήθεια, ωστόσο, ότι μόνο με την κατάκτηση μιας πολιτισμικής νίκης οι Ουμανιστές μπόρεσαν να δημιουργήσουν έναν μύθο για τον εαυτό τους. Και ως εκ τούτου αυτό που ονομάζουμε “αναγέννηση” δεν είναι ένα απλό σχήμα λόγου. Τον δέκατο πέμπτο αιώνα, όντως έλαβε χώρα μια πνευματική στροφή ή ακόμη και μια επανάσταση. Στους επόμενους αιώνες οι αλλαγές αυτές έγιναν τόσο αισθητές, ώστε ήταν δυνατόν να τους δοθεί ένα ειδικό όνομα. Εν τω μεταξύ, οι βαρυσήμαντες αλλαγές απλώς αυξάνονταν.

Η Ισπανία ολοκλήρωνε την Reconquista, τον αγώνα αιώνων για την απελευθέρωση των εδαφών της από την μουσουλμανική κυριαρχία. Οι Οθωμανοί ετοιμάζονταν να αποτελειώσουν το Βυζάντιο, το οποίο, μετά την μάχη της Μαρίτσας (26 Σεπτεμβρίου 1371), είχε μετατραπεί σε υποτελές κράτος στους Τούρκους Σουλτάνους. Παράλληλα, ο αγώνας μεταξύ των Παπών, των Γερμανών αυτοκρατόρων και των Γάλλων Βασιλιάδων για την εξουσία στον χριστιανικό κόσμο, μεταξύ καρδιναλικών, οικονομικών και εθνικιστικών φατριών για τον Παπικό θρόνο και μεταξύ εθνικών ηγεμονιών για την κυριαρχία γινόταν όλο και πιο σκληρός. Τέλος, στον βορρά της Ευρώπης, οι προμεταρρυθμιστικές αιρέσεις είχαν ήδη οργιάσει, και στον νότο, τα αργόσχολα μυαλά βυθίζονταν σε μια ατμόσφαιρα ηδονισμού και παρακμής…

Μπορεί αυτός ο πολυδιάστατος “πόλεμος όλων εναντίον όλων” να χαρακτηριστεί “ήπιο κλίμα”; Το ερώτημα είναι συζητήσιμο. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στην Ισπανία, όπου η ανάγκη εσωτερικής κινητοποίησης ενόψει της τελευταίας φάσης της Reconquista προκάλεσε την ισχυρή αντίδραση του Torquemada και την απέλαση της πλουσιότερης και με την μεγαλύτερη επιρροή εβραϊκής διασποράς. Πρέπει να σημειωθεί ότι η απέλαση ήταν καταστροφή για τους Ισπανούς Εβραίους, πρώτα απ’ όλα επειδή ο ίδιος ο Εβραϊσμός είχε επίγνωση αυτών των τάσεων, δηλαδή την εξασθένιση του χριστιανικού πνεύματος και την αλλαγή όλων των προτύπων, και προσδοκούσε το “άνοιγμα της Μεσσιανικής Εποχής”.

Στην Ιταλία, η ίδια συντηρητική αντίδραση για την ανανέωση του χριστιανικού κόσμου και την μεταρρύθμιση (εξαγνισμό) της Εκκλησίας κατέληξε στην εκτέλεση του σφοδρού υποστηρικτή της, του Σαβοναρόλα, ο οποίος απλώς προσπαθούσε να προστατεύσει τον χριστιανικό κόσμο από το όλο και πιο διεφθαρμένο “μαλθακό, ηδονιστικό, Παπικό κλίμα”.

Ο Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα (21 Σεπτεμβρίου 1452 -1498) ήταν πολιτικός και θρησκευτικός ηγέτης της Φλωρεντίας. Ήταν Δομινικανός μοναχός, με τεράστια επιρροή στα πλήθη της Φλωρεντίας. Ήταν ηγέτης της πόλης από το 1494 μέχρι την εκτέλεσή του το 1498. Όσο κράτησε η ηγεσία του, κήρυσσε την εγκράτεια και ήταν πολέμιος της αγάπης των Φλωρεντινών για τις τέχνες. Ήταν εναντίον της διαφθοράς και του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ΄. Πρωτοστάτησε στο κάψιμο βιβλίων.

Γεννήθηκε στην Φερράρα, όπου και σπούδασε. Πήγε ως μοναχός στην Φλωρεντία το 1482 όπου έμεινε μέχρι το 1487. Επέστρεψε στην Μπολόνια για συνέχιση των σπουδών του. Γύρισε στην Φλωρεντία το 1490, κάνοντας φλογερά κηρύγματα μέσα από τα οποία έγινε γνωστός. Σταδιακά επιτέθηκε σε όλους τους εκπρόσωπους της εξουσίας, στον Πάπα Βοργία (τον γιό του Καίσαρα κ.ά.) και στους Μεδίκους (η Δυναστεία άρχισε με τον Κόζιμο τον Πρεσβύτερο τον πλουσιότερο άνθρωπο της πόλης. Από το 1469 ως το 1492, κεφαλή της οικογένειας ήταν ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής (1449-1492), τραπεζίτης, πολιτικός, ποιητής και μαικήνας πολλών καλλιτεχνών -όπως ο Μιχαήλ Άγγελος- και επιστημόνων). Μετά το 1494 πήρε την εξουσία από τους Μεδίκους.

Το 1497 αυτός και οι οπαδοί του έκαψαν καθρέφτες, καλλυντικά, μουσικά όργανα, γυναικεία καπέλα, βιβλία αρχαίων συγγραφέων, πίνακες και γλυπτά που τα θεώρησαν ακατάλληλα στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας, στην αποκαλούμενη “Πυρά της ματαιοδοξίας”.

Σταδιακά οι Φλωρεντινοί κουράστηκαν από την ασκητική ζωή που τους πουλούσε ο Σαβοναρόλα. Στις 12 Μαΐου 1497 ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄ (Βοργίας) τον αναθεμάτισε και το 1498 ζήτησε την σύλληψη και θανάτωσή του. Ένα εξαγριωμένο πλήθος τον συνέλαβε στις 8 Απριλίου. Εκτελέστηκε δημόσια στις 23 Μαΐου 1498. Στο τέλος του 20ού αιώνα, Δομινικανοί μοναχοί ζήτησαν από τον Πάπα να τον ανακηρύξει Άγιο, θεωρώντας άδικο τον αναθεματισμό του.

Ο Πάπας Αλέξανδρος Στ’, κατά κόσμον Ροδρίγος Βοργίας (1431 – 1503), ο οποίος κατηγορήθηκε κατά καιρούς για σιμωνία, νεποτισμό και απόκτηση νόθων παιδιών.

Αλλά τι είναι αυτό το “ήπιο κλίμα” για το οποίο ακούμε συνεχώς; Για ποιο πράγμα μιλάμε; Από πού προήλθε;

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 15ου αιώνα, ο παπισμός βυθιζόταν όλο και περισσότερο στον ηδονισμό. Ο νεποτισμός και η σιμωνία (η προαγωγή συγγενών σε θέσεις καρδιναλίων και η ξεδιάντροπη εξαγορά του καρδιναλικού σώματος στις παπικές εκλογές) βρίσκονταν σε πλήρη άνθηση. Καθ’ όλη την διάρκεια του δέκατου πέμπτου και του πρώτου μισού του δέκατου έκτου αιώνα (δηλαδή σε ολόκληρη την χρυσή εποχή της Αναγέννησης), ο παπικός θρόνος κυβερνιόταν από πλούσιες οικονομικές και εμπορικές οικογένειες, στις οποίες είχε χαθεί εντελώς η διάκριση μεταξύ εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας. (Δες την σειρά The Borgias του 2013 και θα καταλάβεις για ποιούς μιλάει ο Μακιαβέλι στον Ηγεμόνα)

Ο καθολικός κόσμος κυβερνάται πρώτα από τους Βενετούς. Ο Γρηγόριος ΧΙΙ (1406-1415), ο ανιψιός του Ευγένιος Δ΄ (1431-1447), ο ανιψιός του Ευγένιου Παύλος Β΄ (1464-1471), οι Γενοβέζοι (1484-1492) της οικογένειας Ντόρια, οι Γενοβέζοι “Μεντίτσι”, και ο Ιούλιος Β΄ (1503-1513) (ανιψιός του Σίξτου Δ’) ήταν μερικοί από αυτούς. Στην συνέχεια αναλαμβάνουν οι Φλωρεντίνοι Μεντίτσι, όπως ο Λέων Χ (1513-1521), ο οποίος πριν από την εκλογή του δεν είχε κανένα εκκλησιαστικό αξίωμα, ο ξάδελφός του Κλήμης Ζ΄ (1523-1524) και ο Πίος Δ΄ (1559-1565).

Το 1455 ανέβηκε στον θρόνο ο Αλφόνσο ντι Βοργία (Καλίξτος Γ’) και το 1492 ο ανιψιός του (ή όπως υποστηρίζουν οι κακές γλώσσες, ο γιος του) Ροντρίγκο Βοργία (Αλέξανδρος ΣΤ’ Βοργίας) έγινε πάπας.

Το αν οι οικογένειες των Μεντίτσι ή των Βοργία προέρχονται από τους Marranos είναι ένα ανοιχτό ερώτημα. Οι εβραϊκές πηγές πάντως αντιμετωπίζουν την ιδέα αυτή με συμπάθεια. Η εύνοια των Μεδίκων και των Βοργία προς τους Εβραίους δεν αμφισβητείται σε καμία περίπτωση. Ο παπισμός γενικά αρχίζει να παραχωρεί στους Εβραίους εξαιρετικά προνόμια την εποχή αυτή. Ολόκληρη η λεγόμενη “ώριμη Αναγέννηση”, από την δεκαετία του 1420 έως την δεκαετία του 1550 (δηλαδή μέχρι την Σύνοδο του Τριδέντου) αποτελεί μια εποχή, σύμφωνα με τα λόγια της Ηλεκτρονικής Εβραϊκής Εγκυκλοπαίδειας, “Παπικής Πατρωνίας των Εβραίων”.

Ο προσωπικός γιατρός του Αλέξανδρου Βοργία το 1498 , ο Μπονέ,  ήταν Προβηγκιανός γιατρός, αστρονόμος και αρχιραββίνος της Ρώμης. Υπάρχουν επίμονες φήμες για τον ίδιο τον Βοργία ότι είναι περιτομημένος. Το κλίμα της Αναγέννησης γίνεται πλέον τόσο ήπιο που οι Εβραίοι μπορούσαν πραγματικά να αισθάνονται στην Ρώμη όπως και στην Κόρδοβα (μουσουλμανική Ισπανία), στην νότια Γαλλία ή στην τουρκική Προύσα. Και αυτό ίσχυε, παρά το γεγονός ότι στην χριστιανική Ισπανία βασίλευε εκείνη την εποχή η Ιερά Εξέταση του Torquemada!

Οι Ισπανοί βασιλείς στέλνουν τους Εβραίους στην εξορία το 1492, την ίδια χρονιά που ο Ροντρίγκο Βοργία ανεβαίνει στον Παπικό θρόνο. Είναι αξιοσημείωτο ότι ορισμένοι από τους εξόριστους Εβραίους εγκαθίστανται στην Ρώμη, όπου τυγχάνουν της θερμότερης υποδοχής.

Οι Πάπες που ακολούθησαν τους Βοργίες ευνοούσαν επίσης τους Εβραίους, υποστηρίζοντας την αρχαία φιλοσοφία, την τέχνη και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. “Το φιλελεύθερο πνεύμα της Αναγέννησης αυξανόταν και βασίλευε η καθολική ελευθεροστομία”, παρατηρεί ένας Εβραίος συγγραφέας. Υπό τον Λέοντα Χ. ντε Μεντίτσι, το 1514, άνοιξε μια έδρα εβραϊκών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Την ίδια πολιτική συνέχισε ο ανιψιός του, Κλήμης Ζ’ ντε’ Μεντίτσι, ο οποίος περιβάλλεται από Εβραίους γιατρούς και τοκογλύφους.

Πατρονάροντας τους τοκογλύφους, οι ίδιοι οι Πάπες γίνονται σύντομα μεσίτες της εξουσίας τους, λαμβάνοντας δάνεια με το χαμηλότερο επιτόκιο και επιτρέποντάς τους να χρεώνουν άλλους πελάτες έως και 30% εκατό ή και περισσότερο, διασφαλίζοντας ότι οι επίσκοποι και οι ηγούμενοι αποπληρώνουν πιστά το χρέος. Αυτή η κατάφωρη περιφρόνηση των εκκλησιαστικών κανόνων οδήγησε τους Πάπες να γίνουν οι ίδιοι τραπεζίτες, έχοντας γευτεί τα οφέλη της τοκογλυφίας.

Ο Πίος Β’, ο πρώτος ουμανιστής πάπας (1458-1464), καταργεί την κανονική απαγόρευση της χρέωσης τόκων και συμμετέχει στις οικονομικές επιχειρήσεις με τον πιο σαφή τρόπο, εισάγοντας τα εμπορικά μονοπώλια. Η ρωμαϊκή curia γίνεται αυτήν την στιγμή ένα κυριολεκτικό “γραφείο τραπεζίτη”, πληρώνοντας και ξαναπληρώνοντας κάθε είδους νομισματικά έγγραφα και συμμετέχοντας σε εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές.

Είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε εδώ ότι το εμπόριο των συγχωροχαρτιών, αυτών των “εγγυήσεων” της Εκκλησίας, που άκμασε ιδιαίτερα επί Λέοντα Χ. των Μεδίκων, ήταν το έναυσμα για την εξέγερση του Λουθήρου.

Ο Λουθήρος ο 1512, ονομάστηκε Διδάκτορας της φιλολογίας και ανέλαβε στο ίδιο πανεπιστήμιο την έδρα της Βιβλικής φιλολογίας. Το 1507, χειροτονήθηκε ιερέας σε μια μονή Αυγουστινιανών μοναχών και σπούδασε για δυο χρόνια Θεολογία στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης. Ένα χρόνο αργότερα, έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, από όπου το 1512 πήρε και το διδακτορικό του δίπλωμα στην Θεολογία. Μια επίσκεψή του στην Ρώμη τον απογοήτευσε κι αναγκάστηκε να αναθεωρήσει τις απόψεις του σχετικά με την Παπική εκκλησία, βλέποντας την διαφθορά που επικρατούσε εκεί σχετικά με τα συγχωροχάρτια και την «ειδική» για ιερωμένους πορνεία.

Ύστερα από μελέτη της Προς Ρωμαίους Επιστολής, πείστηκε πως η σωτηρία της ψυχής του ανθρώπου ήταν αποτέλεσμα μόνο της Θείας Χάρης και της πίστης, κι όχι των αγαθών ή μη έργων. Για το λόγο αυτό ήρθε σε σύγκρουση με το θεσμό του συγχωροχαρτιού, που πωλούσε τότε η Καθολική Εκκλησία και με τον τρόπο αυτό δινόταν άφεση των αμαρτιών.

Στις 31 Οκτωβρίου 1517, και ενώ είχε ήδη εκφράσει την αντίθεσή του σε κάθε σχέση με τις πρακτικές της Καθολικής Εκκλησίας στους φοιτητές του, θυροκόλλησε στην εξώπορτα του Μητροπολιτικού Ναού της Βιτεμβέργης τις 95 Θέσεις του στα λατινικά, που αποτέλεσαν μια ανοιχτή πλέον επίθεση εναντίον του Παπισμού. Οι 95 Θέσεις μεταφράστηκαν στα γερμανικά και διαδόθηκαν από τους φίλους του, όπως ο νεαρός συνάδελφός του καθηγητής ελληνικών Φίλιππος Μελάγχθων.

Σύντομα ο Λούθηρος κλήθηκε σε απολογία στην Αυγούστα, ενώπιον του επιτετραμμένου του Πάπα στην Γερμανία. Εκεί αρνήθηκε να ανακαλέσει και φυγαδεύτηκε νύχτα από φίλους του. Οι αντι-Θέσεις που κυκλοφόρησε ο Γιόχαν Τέτσελ δεν είχαν καμιά απήχηση, και μάλιστα οι φοιτητές τις έκαιγαν δημόσια. Με τα επόμενα έργα του ο Λούθηρος μεγάλωσε το χάσμα που τον χώριζε από την Καθολική Εκκλησία, ενώ βρήκε ιδιαίτερη απήχηση στην Γερμανία, αλλά και σε άλλες χώρες της βόρειας, κυρίως, Ευρώπης.

Το 1520, ο πάπας Λέων Ι΄ εξέδωσε τη βούλα Exsurge Domine, καταδικάζοντας ως αιρετικές 41 από τις 95 Θέσεις του Λούθηρου, τον οποίο κάλεσε να αποκηρύξει δημόσια τις Θέσεις του μέσα σε 60 μέρες, ενώ οι απανταχού πιστοί διατάχθηκαν να κάψουν όλα τα βιβλία του, ώστε να μην αφοριστούν, συλληφθούν, και τιμωρηθούν ως αμετανόητοι αιρετικοί. Αντιδρώντας στην είδηση, πως στα πανεπιστήμια του Παρισιού και της Κολωνίας κάηκαν τα βιβλία του, στις 10 Δεκεμβρίου ο Λούθηρος έκαψε δημόσια την παπική βούλα και απάντησε γράφοντας το βιβλίο ‘Ενάντια στην Βλάσφημη Βούλα του Αντίχριστου’. Στις 3 Ιανουαρίου 1521, ο Λέων Ι’ εκδίδει δεύτερη Βούλα, με την οποία ο Λούθηρος αφορίζεται.

Τελικά, ο Λούθηρος κλήθηκε σε απολογία ενώπιον του δικαστηρίου Δίαιτα της Βορμς, τον Απρίλιο του 1521. Εκεί, αρνήθηκε να ανακαλέσει τις θέσεις του. Η απολογία του τελείωσε με τα εξής λόγια:

“Εάν δεν με πείσουν, με επιχειρήματα από την Αγία Γραφή ή με αδιάσειστη λογική, δεν μπορώ να αναιρέσω τις θέσεις μου, γιατί δεν πιστεύω στο αλάθητο του Πάπα, ούτε στο αλάθητο των Συνόδων, γιατί όλοι γνωρίζουν ότι πολλές φορές και οι Πάπες και οι Σύνοδοι έχουν σφάλει και έχουν πέσει σε αντιφάσεις. Εγώ έχω πειστεί από τα βιβλικά επιχειρήματα που έχω ήδη αναφέρει, και είμαι απόλυτα ενωμένος με το λόγο του Θεού. Δεν μπορώ και δεν θέλω να ανακαλέσω τίποτα, γιατί δεν είναι ορθό, και αντίθετα είναι επικίνδυνο να πράττει κανείς αντίθετα με την φωνή της συνείδησής του. Ο Θεός ας με βοηθήσει. Αμήν.”

Τελικά, ο Λούθηρος φυγαδεύτηκε με την βοήθεια του Φρειδερίκου Γ΄, Εκλέκτορα της Σαξονίας, και μεταφέρθηκε στον Πύργο του Βάρτμπουργκ κοντά στο Άιζεναχ, όπου παρέμεινε ως Πρίγκιπας Γεώργιος. Εκεί έγραψε αρκετά κείμενα και μετέφρασε στα γερμανικά την Αγία Γραφή.

Ταυτόχρονα, πρέπει να αποδώσουμε δικαιοσύνη στον ίδιο τον Ροντρίγκο Βοργία. Οργανώνει σταυροφορία κατά των Τούρκων για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης, προσπαθεί να ενώσει την Ευρώπη ενάντια σε έναν κοινό εχθρό, πολεμά τους Χουσίτες στην Μοραβία και την Βοημία, επεκτείνοντας την Παπική επικράτεια, ακολουθεί πολιτική ενίσχυσης και συγκεντρωτισμού της Ιταλίας. Συμπεριφέρεται δηλαδή σαν ένας δυναμικός κοσμικός ηγεμόνας που ενδιαφέρεται για την ισχύ του κράτους του.

Το όμως παράδοξο της κατάστασης ήταν πως οι Πάπες τον 15ο αιώνα μετατράπηκαν σε συνηθισμένους κοσμικούς ηγεμόνες. Στο πλαίσιο του οποίου οι συναλλαγές τους με τους τοκογλύφους φαίνονται αρκετά φυσικές – τα βασίλεια χρειάζονται χρήματα για τον πόλεμο.

4. Medici, οι Παπικοί Τραπεζίτες.

Προσωπογραφία του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς, ισχυρού άνδρα της Φλωρεντίας και προστάτη των τεχνών, από τον Τζόρτζιο Βαζάρι, 16ος αιώνας, Ουφίτσι, Φλωρεντία. Ο πρώτος τραπεζίτης.

Τώρα που έχουμε κατανοήσει καλύτερα το “ήπιο κλίμα” της Αναγέννησης, (έχετε δει και την σειρά The Borgias) θα είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε τον ρόλο που έπαιξε σ’ αυτό το σχέδιο (και σύντομα θα δούμε ότι η Αναγέννηση ήταν ένα πολιτικό-τραπεζιτικό σχέδιο) η προσωπικότητα του Κόζιμο ντε Μεντίτσι και το κεφάλαιό του.

Ό,τι κι αν λέει το μυθολογικό χρονικό των Medici, το επώνυμο της οικογένειας (γιατροί, φαρμακοποιοί) και το επάγγελμά της (τοκογλυφία) υποδηλώνουν, αν όχι ρητά εβραϊκή καταγωγή, τότε σίγουρα στενή σχέση με τους Εβραίους. Η μακρόχρονη συμμετοχή της οικογένειας στην πολιτική ζωή της Τοσκάνης στο πλευρό του λαϊκού κόμματος (popolana) κατά της αριστοκρατίας (δηλαδή ο σαφώς αριστερός προσανατολισμός της) είναι επίσης χαρακτηριστική για τους Εβραίους. Πιθανότατα, οι Medici προέρχονταν από τους Μαρρανούς, ή είχαν συγγένεια με Εβραίους με επιρροή, κάτι που δεν ήταν ασυνήθιστο στην Ιταλία εκείνης της εποχής (θυμηθείτε την ιστορία του Εβραίου Πάπα Ανακλήτου).

Οι εκτεταμένες διασυνδέσεις των Medici με εβραϊκές τοκογλυφικές οικογένειες (ιδίως τις οικογένειες Πίζα και Ριέτι) και η ζωηρή συμμετοχή τους στις δραστηριότητες της εβραϊκής κοινότητας της Φλωρεντίας, σε κάθε περίπτωση, είναι γνωστές. Ένας σύγχρονος ερευνητής, μελετώντας τα φλωρεντινά αρχεία των Medici, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι περίπου το 5% της αλληλογραφίας της οικογένειας (που είναι 150 χιλιάδες έγγραφα!) αφορά το “εβραϊκό ζήτημα”, συνήθως διάφορες βοήθειες και υπηρεσίες προς Εβραίους εμπόρους, φοιτητές κ.λπ.

Πατέρας του θρυλικού Κόζιμο, ο Τζιοβάνι Μεντίτσι (1360-1429) αναδείχθηκε από απλός τοκογλύφος σε επιφανή τραπεζίτη. Σε περισσότερα από είκοσι χρόνια δραστηριότητας, ο Τζιοβάνι άνοιξε τραπεζικά γραφεία στο Λονδίνο, την Γενεύη, το Λούμπεκ, την Πίζα, την Αβινιόν, την Μπριζ, καθώς και στο Μιλάνο, την Βενετία, την Νάπολη και, τέλος στην Ρώμη, το κέντρο της εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας. Εκεί (όπου το χρήμα μπορεί να μετατραπεί σε εξουσία) επικεντρώνονται τα συμφέροντα του Giovanni και εκεί κυκλοφορούν οι κύριες ροές του κεφαλαίου του. (Ήταν ο John Davison Rockefeller πριν τους Rockefeller)

Στην Ρώμη, η τράπεζα των Medici θα γινόταν ο διαχειριστής του Παπικού γενικού θεματοφύλακα, υπεύθυνη για τα οικονομικά της Εκκλησίας. Και το 1410 ο Τζιοβάνι αναλαμβάνει ίσως το σημαντικότερο εγχείρημα της ζωής του. Σκοπεύοντας να βάλει τον δικό του άνθρωπο στον Παπικό θρόνο, ποντάρει σε μια από τις πιο απεχθείς προσωπικότητες της εποχής του, τον Baldassare Cossa.

Ο τελευταίος καταγόταν από μια φτωχή ναπολιτάνικη οικογένεια των ηγεμόνων του μικρού νησιού Procido, μια οικογένεια που είχε εμπλακεί επί μακρόν στην πειρατεία. Τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια του Κόσα είχαν εκτελεστεί για το εμπόριο αυτό. Ο νεαρός Μπαλτάσαρ στέλνεται κατευθείαν από το πειρατικό πλοίο στην Μπολόνια για να σπουδάσει και να ακολουθήσει εκκλησιαστική καριέρα.

Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια περιγράφει τον Cossa ως έναν άνθρωπο “φιλόδοξο, πανούργο, αδίστακτο και ανήθικο”. Επιπλέον, ο Cossa ήταν προφανώς κακοποιός και σεξομανής, ο οποίος αργότερα θα κατηγορηθεί ότι αποπλάνησε εκατοντάδες γυναίκες.

Όσο για τον Giovanni de’ Medici, επένδυσε στον Cossa με μεγάλο τρόπο, αγοράζοντάς του τον μανδύα του καρδινάλιου και στην συνέχεια οδηγώντας τον στο αξίωμα του Ποντίφικα για οκτώ χρόνια. Τελικά, το 1410. ο Baldassare γίνεται Πάπας Ιωάννης XXIII, κάνοντας με την σειρά του τον Giovanni επικεφαλή όλων των Παπικών οικονομικών. Εκείνη την εποχή οι Medici γίνονται μυθικά πλούσιοι. Έχουν τόση δύναμη που μπορούν, για παράδειγμα, να απειλούν με αφορισμό αφερέγγυους οφειλέτες.

Η παποσύνη του Κόσα, ωστόσο, θα αποδειχθεί αρκετά προβληματική. Πρόκειται για την εποχή του μεγάλου καθολικού σχίσματος, όταν τα αντίπαλα στρατόπεδα υποστηρίζουν δύο, και στην εποχή του Cossa, ακόμη και τρεις εναλλακτικούς πάπες. Αυτό το ανήκουστο σκάνδαλο προκαλεί αντιδράσεις και μέσα σε τρία χρόνια και οι τρεις εναλλακτικοί πάπες (Κόσα, Βενέδικτος ΧΙΙΙ και Γρηγόριος ΧΙΙΙ) καθαιρούνται.

Ο ίδιος ο Κόσα δικάζεται και θα αντιμετωπίσει επτά δεκάδες κατηγορίες (μεταξύ των οποίων και η δολοφονία του προκατόχου του, Πάπα Αλέξανδρου Ε’). Οι κατηγορίες θα είναι τέτοιες που δεκαέξι από αυτές οι δικαστές δεν θα τολμήσουν να τις εκφράσουν δημοσίως “από σεβασμό όχι προς τον πάπα, αλλά προς την δημόσια αξιοπρέπεια”. “Οι πιο σκανδαλώδεις κατηγορίες δεν ανακοινώθηκαν, ο Βικάριος του Χριστού κατηγορήθηκε απλώς για πειρατική ληστεία, φόνο, βιασμό, σοδομισμό και αιμομιξία”, παρατηρεί ο Έντουαρντ Γκίμπον για το επεισόδιο αυτό.

Ο Ντεζιντέριους Έρασμος (1466 – 1536), Ολλανδός λόγιος, ουμανιστής και θεολόγος, που μετέφρασε εκ νέου την Καινή Διαθήκη στα Λατινικά και τα Ελληνικά, ασκώντας κριτική στην εξουσία του κλήρου και στην λατρεία ιερών λειψάνων, προετοιμάζοντας την Μεταρρύθμιση στην Ευρώπη.

Σύντομα, όμως, ο Medici θα βγάλει από την φυλακή τον προστατευόμενό του, πληρώνοντας το μυθικό ποσό των 38.000 χρυσών φλορινιών. Η επιρροή του τραπεζίτη θα επιτρέψει στον Κόσα όχι μόνο να κερδίσει την ελευθερία του, αλλά και να διατηρήσει τον τίτλο του καρδινάλιου. Αλλά οι μέρες του Cossa ήταν ήδη μετρημένες. Τους τελευταίους μήνες της ζωής του, ο πρώην Πάπας θα περάσει υπό την προστασία του προστάτη του στην Φλωρεντία, όπου θα αναπαυθεί από τις υποθέσεις της γης ως καρδινάλιος-επίσκοπος Φρασκάτι και θα τιμηθεί με ταφή στον υπέροχο τάφο των Medici στο Battistero di San Giovanni. Δύο χρόνια αργότερα πέθανε και ο ίδιος ο Τζιοβάνι.

Έχοντας κληρονομήσει μια τεράστια περιουσία, τα αδέλφια Κόζιμο και Λορέντζο ξεκινούν έναν πολιτικό αγώνα για την εξουσία. Το 1434 ο Κόζιμο γίνεται κυβερνήτης της Φλωρεντίας, που τυπικά είναι δημοκρατία, αλλά στην πραγματικότητα είναι δικτατορία της φατρίας των Medici. Η δικτατορική εξουσία, η μεγάλη επιρροή στην Ρώμη και η ισορροπία δυνάμεων που δημιουργήθηκε μεταξύ της Φλωρεντίας και του Μιλάνου από την μια πλευρά και της Βενετίας και του Βασιλείου της Νάπολης από την άλλη, θα δημιουργήσουν τον μισό αιώνα ειρήνης που αργότερα θα ονομαστεί “Αναγέννηση στην Ιταλία”.

Ήταν το κεφάλαιο του Κόζιμο που θα κυλούσε σε ποτάμια, στηρίζοντας ζωγράφους, γλύπτες, συγγραφείς, ποιητές και φιλοσόφους μιας ορισμένης τάσης. Ήταν η θέληση του Κόζιμο, που μετέτρεψε το παλάτι της οικογένειας σε ιταλική πολιτιστική Μέκκα και μετέτρεψε την Φλωρεντία σε παγκόσμιο πολιτιστικό κέντρο, που θα έθετε τα θεμέλια για αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν πολιτισμός της Αναγέννησης.

Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει. Από πού προήλθε αυτή η νέα κουλτούρα; Εξάλλου, η Ευρώπη, παρά την ήδη αρκετά έντονη δραστηριότητα των πανεπιστημίων, παραμένει σε μεγάλο βαθμό μια περιοχή ερημιάς. Τουλάχιστον σε σύγκριση με το Βυζάντιο, το πραγματικό πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο του χριστιανικού κόσμου. Αλλά ακριβώς εκείνη την εποχή, ο ρωμαϊκός και ο ελληνικός κόσμος αρχίζουν να επικοινωνούν ενεργά.

Μέχρι τον δέκατο πέμπτο αιώνα, η Ανατολική Ρώμη, κάποτε μια λαμπρή αυτοκρατορία που ήλεγχε τον μισό κόσμο, είχε γίνει ένα θλιβερό απομεινάρι του εαυτού της. Χάνοντας τα τελευταία απομεινάρια πολιτικής και οικονομικής ανεξαρτησίας, το Βυζάντιο είχε γίνει υποχείριο της Πύλης και οικονομικά εξαρτιόταν πλέον πλήρως από τους Ιταλούς εμπόρους και τραπεζίτες.

Ωστόσο, ο πραγματικός πλούτος του Βυζαντίου παραμένει ο πολιτισμός του. Ωστόσο, την ίδια στιγμή που η αυτοκρατορία καταρρέει, το λαμπερό πολιτιστικό της beau monde χάνει τον υπέροχο σνομπισμό του. Η Ιταλία αρχίζει να κατακλύζεται από ρεύματα βυζαντινών λογίων που μεταναστεύουν στην Δύση.

Έχουμε ήδη αναφερθεί στον Έλληνα Ουμανιστή Βαρλαάμ της Καλαβρίας, αντίπαλο του Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος, μετά την ήττα του στην “διαμάχη των Παλαμιστών”, επέστρεψε στην Ιταλία και έγινε δάσκαλος του Φραγκίσκου Πετράρχη. Αλλά ο Βαρλαάμ δεν ήταν, φυσικά, μόνος του. Εκείνη την εποχή υπήρχαν όλο και περισσότεροι άνθρωποι του κύκλου του στην Ιταλία, και οι δεσμοί μεταξύ της Κωνσταντινούπολης και του Μιστρά από τη μία πλευρά και των ιταλικών πόλεων από την άλλη γίνονταν όλο και πιο στενοί. Μπορούμε μόνο να υποθέσουμε την υποκείμενη αφήγηση των γεγονότων, αλλά σίγουρα συνέβησαν.

Το 1438, ο Cosimo de’ Medici πείθει τον Πάπα Ευγένιο Δ’ να μεταφέρει την σύνοδο της εκκλησίας στην οποία η Ρωμαϊκή και η Ελληνική Εκκλησία επιδιώκουν την συμφιλίωση από την Φεράρα στην Φλωρεντία. Εκεί το χειμώνα του 1438-39, θα λάβει χώρα το πρώτο (σύμφωνα με τα λόγια του François Mazet) “Διεθνές Φιλοσοφικό Συνέδριο”, στο οποίο θα φτάσει πλήθος βυζαντινών ανθρωπιστών, με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ Παλαιολόγο. Θα είναι ο πραγματικός πρόλογος της Αναγέννησης.

Αυτός ο πρόλογος θα έχει επίσης το δικό του όνομα – Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων. Ο βυζαντινός ουμανιστής, ένας άνθρωπος έξω από την προσωπικότητα του οποίου είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς την ουσία αυτού του έργου, του “Project Renaissance”. Επιπλέον, χωρίς τον οποίο δύσκολα θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Στο περιθώριο της ‘Συνόδου της Φλωρεντίας’, οι δυτικοί καρδινάλιοι άκουγαν έκπληκτοι τις εύγλωττες αποκαλύψεις του Πλήθωνα, ζωγραφίζοντας μπροστά τους εικόνες ενός μέλλοντος με πόλεις γεμάτες παγανιστικούς Θεούς. Ο Πλήθων ήταν εκείνος που θα έδινε στον Κόζιμο ντε Μεδίκο την ιδέα της Πλατωνικής Ακαδημίας και της Λατινικής μετάφρασης του συνόλου των έργων του Πλάτωνα. Και μαζί με αυτήν ολόκληρο το σχέδιο του “Αναγεννησιακού σχεδίου” ως τέτοιο.

5. George Gemistos Plethon – Ο Ήλιος του Πλανητικού Συστήματος του Ανθρωπισμού.

“…Πιο όμορφος από όλα τα άστρα είναι ο λαμπερός ήλιος: Έτσι όλοι οι διάσημοι άνδρες επισκιάζονται από τον σοφότερο των σοφών… Ο Ήμιστος ασύγκριτος”

Giorgio Gemisto Pletone. (Γεώργιος Γεμιστός, Κωνσταντινούπολη, 1355 – Μυστράς, 26 Ιουνίου 1452) ήταν Έλληνας φιλόσοφος και μελετητής της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας που επέλεξε για τον εαυτό του το προσωνύμιο Πλήθων, ώστε να θυμίζει το όνομα Πλάτων. Υπήρξε μία από τις κορυφαίες πνευματικές μορφές των ύστερων βυζαντινών χρόνων, καθώς ήταν ένας από τους πρωτοπόρους της αναβίωσης του Πλατωνισμού στην δυτική Ευρώπη, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην Αναγέννηση.

Έναν τέτοιο ποιητικό επιτάφιο άφησε ο Βησσαρίων της Νίκαιας στον δάσκαλό του Γεμιστό Πλήθωνα. Αποκαλεί επίσης τον Πλήθωνα ως “τον δεύτερο σοφό μετά τον Πλάτωνα”. Ο Marsilio Ficino λέει το ίδιο πράγμα, “Plethonem quasi alterum Plationem”. Το ίδιο επαναλαμβάνουν και άλλοι Έλληνες (π.χ. ο Μιχαήλ Αποστόλιος) και Ιταλοί Ουμανιστές. Σίγουρα πρόκειται για μια φήμη που λέει πολλά για τον φορέα της. Τον άνθρωπο που ήταν ο πραγματικός ιδρυτής της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας και που έδωσε το έναυσμα για την Ιταλική Αναγέννηση.

Ποιος είναι λοιπόν ο George Gemistos Plethon και γιατί κατέλαβε τόσο σημαντική θέση στο σύμπαν της Αναγέννησης;

Ο Γεώργιος Γεμιστός (Κωνσταντινούπολη, 1355 – Μυστράς, 26 Ιουνίου 1452) ήταν Έλληνας φιλόσοφος και μελετητής της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας που επέλεξε για τον εαυτό του το προσωνύμιο Πλήθων, ώστε να θυμίζει το όνομα Πλάτων. Υπήρξε μία από τις κορυφαίες πνευματικές μορφές των ύστερων Βυζαντινών χρόνων, καθώς ήταν ένας από τους πρωτοπόρους της αναβίωσης του Πλατωνισμού στην δυτική Ευρώπη, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην Αναγέννηση.

Επανεισήγαγε τις σκέψεις του Πλάτωνα στην δυτική Ευρώπη κατά την διάρκεια της Συνόδου της Φλωρεντίας (1438-1439). Εκεί ο Πλήθων συνάντησε και επηρέασε τον Κόζιμο των Μεδίκων για να ιδρύσει μία νέα Πλατωνική Ακαδημία (Accademia Platonica), η οποία από το 1459, υπό τον Ουμανιστή Μαρσίλιο Φιτσίνο, θα μετέφραζε στα λατινικά όλα τα έργα του Πλάτωνα, τις Ἐννεάδες του Πλωτίνου και διάφορα άλλα νεοπλατωνικά έργα που επί χριστιανισμού είχαν πέσει στην αφάνεια, μπολιάζοντας με τις ιδέες τους την Αναγέννηση. Ο Πλήθων διακρίθηκε για την ελληνική αυτοσυνειδησία του, κι έγραψε χαρακτηριστικά: “Έλληνες εσμέν το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί”.

Ένθερμος υπερασπιστής της φυσικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού («εσμέν Έλληνες το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»), βαθύς γνώστης του Πλατωνισμού, συνέθεσε πολλούς ύμνους προς τους αρχαιοελληνικούς Θεούς, συγκρότησε τον φιλοσοφικο-λατρευτικό «κύκλο» του Μυστρά.

Το 1438-9 συνέγραψε στην Φλωρεντία το «Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται» που επηρέασε σημαντικά τους Ιταλούς λογίους και υπέσκαψε -ευτυχώς- τα θεμέλια του Σχολαστικισμού των Ιησουιτών. Το έργο “Ζωροαστρείας τε και Πλατωνικών δογμάτων συγκεφαλαίωσις” μας διασώθηκε από το Βησσαρίωνα.

Προς το τέλος της ζωής του το Magnum Opus του «Περί νόμων». Επί του τελευταίου έργου άνοιξε σπουδαία συζήτηση με τον πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο, ο οποίος υποστήριξε Αριστοτελικές απόψεις. Ο Πλήθων αντίθετα συνέρραψε Πλατωνικές απόψεις μαζί με άλλες των στωικών (π.χ. Ειμαρμένη), του Ζωροάστρη (π.χ. πολυθεϊσμός) και δικές του, καταλήγοντας σε μια πολιτική και κοινωνική αναδιοργάνωση, από την οποία θα προέκυπτε μια πολιτεία βασισμένη σε μεταρρυθμισμένη εκδοχή του αρχαιοελληνικού πολυθεϊσμού, και στην οποία οι άνθρωποι «κάλλιστα τε και άριστα βιώεν, και εις όσον οίον τε ευδαιμονέστατα».

Μετά τον θάνατό του, η σύζυγος του δεσπότη του Μυστρά Δημήτριου Παλαιολόγου Θεοδώρα θεώρησε σωστό να παραδώσει το χειρόγραφο «Περί νόμων» στο Γεννάδιο Σχολάριο. Αυτός αφού το διάβασε, δεν το αντέκρουσε, όπως είχε αρχικά πει, αλλά το έκαψε δημόσια, καθώς το θεώρησε «ειδωλολατρικό» και «σατανικό», που περιείχε όπως έγραψε «τα σαπρά των Ελλήνων ληρήματα». Κάλεσε μάλιστα όσους κατέχουν αντίγραφα, να τα καταστρέψουν κι αυτά. Παρά ταύτα, έχουν σωθεί από αντιγραφές κάποια αποσπάσματα του έργου αυτού, χάρη σε αντιγραφή του μαθητή του Δημήτρη Ραούλ Καβάκη. Αποσπάσματα παρέθεσε στο έργο του “Γεννήθηκα στο 1402” ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος όταν εκδόθηκε το 1957. Από τα 101 κεφάλαια του σώθηκαν μόλις 15. Δεν διασώθηκαν αυτά για την μετεμψύχωση (“περί αθανασίας ψυχής της ανθρώπινης”) ούτε το “περί της αϊδιότητος (αφθαρσίας, αιωνιότητας) του παντός”.

Όσον αφορά τέλος στην αθανασία της ψυχής, ο Πλήθων προσπαθεί όσο μπορεί να υποστηρίξει την διδασκαλία για τις συνεχείς, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, επανόδους των ψυχών. Επηρεασμένος από τους Ζωροάστρες έγραψε το χρησμό «Αναζήτησε το μονοπάτι της ψυχής».

“Πίστευε ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, κατεβαίνει από ψηλά από τον ουρανό και κλείνεται σε θνητό σώμα. Μένει στο θνητό σώμα για κάποιο χρονικό διάστημα και αφού εξοπλίζεται με δύναμη φεύγει πάλι και ανεβαίνει προς τον ουρανό. Με το χρησμό του παρακινεί να ψάξει ο καθένας τον δρόμο απ’ όπου ξεκίνησε η ψυχή του, για να έρθει στο σώμα του, την σειρά και την τάξη στην ζωή του και έτσι θα αναστηθεί αν ενώσει τον ιερό λόγο με τα έργα”.

Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διέθετε τεράστιες βιβλιοθήκες αρχαίων συγγραφέων και σε αντίθεση με την βάρβαρη Δύση, η οποία έμαθε να μιλάει ξανά μόλις τον 8ο αιώνα, έφερε την αρχαιότητα στο αίμα της, διατηρώντας την συνέχεια του πολιτισμού και μη γνωρίζοντας ούτε την “πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας” ούτε τους “σκοτεινούς αιώνες”. Εδώ, στο Βυζάντιο, με τους κόπους των μεγάλων Ελλήνων θεολόγων (Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης, Μάξιμος ο Ομολογητής και ούτω καθεξής), η υψηλή αρχαιότητα εκκλησιάστηκε με επιτυχία. Φυσικά, όχι χωρίς δυσκολίες. Το αναπόφευκτο τίμημα για τον υψηλό εκλεπτυσμένο πολιτισμό ήταν οι ατελείωτες αιρέσεις που συγκλόνισαν το Βυζάντιο για αιώνες.

Τελικά αυτές οι αναταραχές που απειλούσαν την ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατορίας, απαιτούσαν μια αυστηρή κωδικοποίηση του δόγματος. Αυτή η πρώτη χριστιανική σύνοψη της θεολογίας ήταν η Ακριβής Έκθεση της Ορθόδοξης Πίστης του Αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού (8ος αιώνας), ένα είδος φρουρίου ή φράγματος της διδασκαλίας που ανεγέρθηκε ενάντια στα θυελλώδη κύματα των αιρέσεων.

Το έργο του Δαμασκηνού ενίσχυσε την αυτοκρατορική ιδεολογία, αλλά από την άλλη πλευρά, οι αυστηρές, γρανιτένιες διατυπώσεις της Έκθεσης έκλεισαν τον χώρο της ελεύθερης θεολογικής δημιουργίας. Και επειδή κατέστη επικίνδυνο να υπερβεί κανείς τα όρια αυτής της “σύντομης πορείας” της ορθόδοξης πίστης, τα ελευθερόφρονα βυζαντινά μυαλά στράφηκαν στις φιλολογικές σπουδές και στην μελέτη των αρχαίων συγγραφέων. Εκεί άρχισε να ανθίζει ο ελεύθερος στοχασμός, που αργότερα έλαβε το όνομα “βυζαντινός ανθρωπισμός”.

Υπάρχουν διαφωνίες σχετικά με τον ίδιο τον όρο στην επιστημονική κοινότητα, ορισμένοι ερευνητές μετράνε μέχρι και τέσσερις “βυζαντινές αναγεννήσεις” διαφορετικών εποχών, αλλά σε γενικές γραμμές η γένεση του φαινομένου είναι σαφής.

Ζωγραφιά από χειρόγραφο στην οποία εικονίζεται αριστερά ο Μιχαήλ Ψελλός με μαύρη ενδυμασία και δεξιά ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Μιχαήλ Δούκας.

Ο πρώτος βυζαντινός ουμανιστής (ή μάλλον προ-ουμανιστής) που επέτρεψε στον εαυτό του να ασκήσει ανοιχτή κριτική στην θεολογία των Πατέρων (αν και μόνο σε επιστολές προς φίλους) ήταν ο διάσημος ιστορικός, ρήτορας, φιλόσοφος και τσάρος του 11ου αιώνα Μιχαήλ Ψελλός. Η δομή της σκέψης του τελευταίου είναι πράγματι τυπική διανοητική-αναγεννησιακή. Πρόκειται για ένα ψυχρό, σκεπτικιστικό, αλαζονικό και πολύ σίγουρο για τον εαυτό του μυαλό, που δεν έχει τις ρίζες του, όπως φαίνεται, σε τίποτε άλλο εκτός από τον εαυτό του.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος Ψελλός, ενώ το Μιχαήλ ήταν το μοναστικό του όνομα, μια και έζησε για λίγο καιρό σε ένα μοναστήρι, το οποίο και εγκατέλειψε και γύρισε στην πρωτεύουσα, όπου ανακατέλαβε την σημαντική θέση που κατείχε στην Αυλή. Ήταν ένας από τους πρεσβευτές που στάλθηκαν στον Ισαάκιο Κομνηνό, μετά την ήττα του αυτοκρατορικού στρατού κοντά στην Νίκαια, το 1057.

Διατήρησε την επιρροή του στα πράγματα υπό τον Κωνσταντίνο Ι’ Δούκα (1059-1067), ενώ υπό τον Μιχαήλ Ζ’ (1071-1078) έγινε παραδυναστεύων, δηλαδή πρώτος υπουργός του κράτους. Το γεγονός ότι κατόρθωσε να διατηρήσει την επιρροή του μέσα από τόσες διαδοχικές αλλαγές, επαναστάσεις και ίντριγκες υποδεικνύει τις πραγματικές πνευματικές του δυνατότητες, σε σημείο που ακόμη και ο Κρουμπάχερ, ένας σοβαρός επικριτής του, να πει πως, «…συγκρινόμενος με τον Ρογήρο Βάκωνα και τον Μεγάλο Αλβέρτο, ήταν ο πρώτος άνδρας της εποχής του».

Λέγεται πως επί Μιχαήλ Ζ’ εγκατέλειψε την Βασιλεύουσα και τράβηξε για την Νικομήδεια, όπου έζησε μέσα στην φτώχεια και πέθανε ξεχασμένος από τις νεότερες γενιές. Μαζί του έσβησε ολοκληρωτικά το όραμα της αναβίωσης του ελληνικού πνεύματος, αν και η προσπάθειά του ήταν να συνδυάσει το ελληνικό πνεύμα και τον χριστιανισμό. Πίστευε πως το ένα είχε πολλά να προσφέρει στο άλλο και τανάπαλιν.

Ο Ψελλός τρέφει τόσο μεγάλο δέος για τα δικά του ταλέντα που μερικές φορές αναφέρεται στον εαυτό του ως “εσύ”, γράφοντας πως “οι λαοί της Δύσης και της Ανατολής” στρέφονται προς την δόξα μας από δύο ηπείρους”, η γλώσσα του (του Ψελλού) αρδεύει το πνεύμα τους “όπως ο Νείλος αρδεύει τα εδάφη των Αιγυπτίων”. Είναι ο αληθινός “πυρσός της επιστήμης” για κάποιους λαούς, “φωστήρας” για άλλους κ.λπ. Ο λόγος του “ανθίζει με όλα τα χρώματα του ουράνιου τόξου”, όποιος τον ακούει “λιώνει από ευχαρίστηση”, ο φιλόσοφος δεν κουράζεται να θαυμάζει το ταλέντο του. Τα αυτιά των αυτοκρατόρων ήταν “δεμένα στα χείλη μου” ο Κωνσταντίνος Χ “γέμισε με τα λόγια μου σαν νέκταρ”, ο Μιχαήλ ΣΤ “ήπιε το μέλι που έτρεχε από τα χείλη μου”, η Ευδοκία “με κοίταζε σαν Θεό”, κ.λπ…

Είναι αξιοσημείωτο ότι βλέπουμε το ίδιο πνεύμα αχαλίνωτης αυτοδοξασίας και σε άλλους πρωτοπόρους διανοούμενους, όπως τον Αβελάρδο, τον Τζορντάνο Μπρούνο και ούτω καθεξής. Φαίνεται να είναι το πνεύμα του ίδιου του ανθρωπισμού, η άλλη πλευρά του οποίου είναι μια αλαζονική περιφρόνηση για τους “θρησκευτικούς σκοταδιστές”.

Και όπως ο Μπρούνο και ο Αβελάρδος, έτσι και ο Ψελλός έχει έναν κύκλο οπαδών. Πολύ λίγα είναι γνωστά γι’ αυτήν την ελεύθερη στοά. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι αν και ο ίδιος ο Ψελλός, όντας πονηρός και επιδέξιος βασιλικός, θα γλιτώσει από διωγμούς, το πιο διάσημο μέλος της αδελφότητας, ο Ιωάννης Ιταλός, θα καταδικαστεί υπό τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό (1081-1118) για παγανισμό και πλατωνισμό.

Ωστόσο, ούτε αυτή η καταδίκη, αλλά ούτε το εκκλησιαστικό ανάθεμα του 1082, το οποίο έπεφτε σε όσους μελετούσαν ειδωλολάτρες φιλοσόφους, όχι για να μάθουν αλλά “για να αφομοιώσουν την κοσμοθεωρία τους”, θα σταματούσαν την επικίνδυνη πορεία των γεγονότων. Ήδη στην επόμενη γενιά το θέμα θα φτάσει σε μεγάλο σκάνδαλο, όταν κάποιος νεαρός θα πέσει στην θάλασσα από έναν γκρεμό για να θυσιαστεί “στον Ποσειδώνα”. Έτσι, οι βυζαντινοί θεολόγοι των επόμενων αιώνων θα έχουν να παλέψουν όχι απλά με νέες αιρέσεις, αλλά με τον άμεσο παγανισμό.

Με φόντο την σταδιακή παρακμή της αυτοκρατορίας, ο σκεπτικισμός των ανθρωπιστών θα αυξάνεται, θα γίνεται όλο και λιγότερο χριστιανικός και θα παίρνει όλο και περισσότερο εθνικιστικά χρώματα. Η θέση του Ουμανισμού είναι γενικά σαφής. Η σωτηρία μας (δηλαδή, πρώτα απ’ όλα εμάς των Ελλήνων) δεν βρίσκεται σε κάποιον υπερκόσμιο ιδεαλιστικό μυστικισμό, αλλά σε έναν σταθερό, λογικό, γήινο εθνικισμό.

Η διαμάχη των Παλαμιστών στα μέσα του 14ου αιώνα, στην οποία οι Ουμανιστές θα πάρουν, φυσικά, το μέρος του Βαρλαάμ, θα επιδεινώσει την θέση αυτήν στο έπακρο. Το κόμμα του Βαρλαάμ θα ηττηθεί και ο ανθρωπισμός στο σύνολό του θα βρεθεί σε βαθύ υπόγειο, όπου θα αφήσει ελεύθερο το μίσος του για τον “μοναστικό σκοταδισμό” και τα όνειρά του για την ουτοπία της ιδανικής πολιτείας.

Ηγέτης των Ουμανιστών εκείνη την εποχή ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, ένας άνθρωπος με μυαλό τόσο ευρύ και περιεκτικό όσο και ο Μιχαήλ Ψελλός και με εξίσου υψηλούς προστάτες. Ο Πλήθων διέθετε εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, καθώς ήταν διαβασμένος σε όλους τους γνωστούς στην εποχή του Έλληνες συγγραφείς. Ήταν ευνοημένος από τους Παλαιολόγους και πολλές από τις πιο διάσημες προσωπικότητες της εποχής πέρασαν από την σχολή του στο Μυστρά.

Πνευματικός ηγέτης του ανθρωπισμού, ο Πλήθων έπαιζε προφανώς έναν πολύ πιο διακριτικό ρόλο ως ηγέτης μιας εκτεταμένης νεοπαγανιστικής κοινότητας. Η σχολή του Πλήθων στον Μυστρά είχε δύο κύκλους, τον εξωτερικό (εξωτεριστικό) και τον εσωτερικό (εσωτεριστικό), στους οποίους γίνονταν δεκτοί μόνο οι μυημένοι αδελφοί.

Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο Μυστράς ήταν το δεύτερο σημαντικότερο πολιτιστικό κέντρο του Βυζαντίου μετά την Κωνσταντινούπολη και είχε τους στενότερους δεσμούς με την Δύση. Η πόλη αυτή, που βρίσκεται πάνω από την αρχαία Σπάρτη, ιδρύθηκε από τους Φράγκους κατά την διάρκεια της Λατινικής Αυτοκρατορίας. Μετά την αποκατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1259-61), ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος έκανε τον Μυστρά πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μοριά, και τον 14ο και 15ο αιώνα η πόλη γνώρισε την ακμή της αναγέννησης των Παλαιολόγων, προσελκύοντας τους σημαντικότερους καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, συγγραφείς και φιλοσόφους της εποχής (όπως τον Ιωάννη Καντακουζηνό – τον μελλοντικό αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ’, τον Γεώργιο Σφραντζή, τον Λαονίκ Χαλκοκονδύλη κ.ά.).

Το 1449 στέφθηκε εδώ ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄. Ο Γεμιστός Πλήθων έλαμψε επίσης εδώ (μέχρι τον θάνατό του γύρω στο 1452-54). Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, όλο το λαμπρό πολιτιστικό και φιλοσοφικό χρώμα του Μυστρά θα μεταφερθεί στην Δύση, μαζί με τις πολυτελείς βιβλιοθήκες του. Έτσι, κάθε συζήτηση για την Ιταλική Αναγέννηση πρέπει να ξεκινά από τον Βυζαντινό Μυστρά, το πολιτιστικό κλίμα του οποίου θα αρχίσει να αναπαράγει η Αναγεννησιακή Φλωρεντία.

Ας επιστρέψουμε όμως στην μυστική κοινωνία του Πλήθων. Παρόλο που το παγανιστικό δόγμα που δίδασκε ο φιλόσοφος στους εκλεκτούς μαθητές του θα γινόταν γνωστό, ο ίδιος ο φιλόσοφος, προστατευόμενος, όπως ο Ψελλός, από ισχυρούς προστάτες, θα γλίτωνε την δίωξη. Κάποιοι από τους “αδελφούς” του  ήταν λιγότερο τυχεροί. Από μια επιστολή του Πατριάρχη Γεννάδιου Σχολάριου γνωρίζουμε για την “υπόθεση του Ιουβενάλιου”, μέλους της “αδελφότητας” των Πλυθωνιανών, που εκτελέστηκε στα μέσα του 15ου αιώνα στην Πελοπόννησο.

Προφανώς άνθρωπος με σημαντική επιρροή, ο Ιουβενάλιος, ισχυριζόμενος ότι ήταν “νόθος γιος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου”, διεξήγαγε έντονη αντιχριστιανική προπαγάνδα και μεγάλης κλίμακας δραστηριότητες για την δημιουργία μυστικών εταιρειών (φατριών) στην Πελοπόννησο, τον Αίνο και άλλα μέρη της αυτοκρατορίας. Ο Ιουβενάλιος κατηγορήθηκε για προώθηση του ελληνισμού και της πολυθεΐας, αποστασία από την εκκλησία, δολοφονίες μοναχών, “βλασφημίες κατά της παρθενίας των μοναχών, του ιερού μοναχικού σχήματος” και πολλά άλλα.

“Στην αρχή χριστιανός, στην συνέχεια έγινε Εβραίος, έκανε θρησκευτικά όργια με Μωαμεθανούς αιρετικούς… και τελικά έγινε καταγγέλλων τον χριστιανισμό”, συνοψίζει ο Σχολάριος.

Αναφέρει επίσης τις πολυάριθμες “καταραμένες” επιστολές του Ιουβενάλου, που γράφτηκαν πριν από την Σύνοδο της Φλωρεντίας και στάλθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της αυτοκρατορίας σε φίλους”ομοθρήσκους”, στις οποίες αντικρούεται η χριστιανική πίστη.

Αργότερα, ο Σχολάριος θα έθετε τις ίδιες κατηγορίες εναντίον του ίδιου του Πλήθων (προς το παρόν, δεδομένης της αιγίδας του Παλαιολόγου, έπρεπε να είναι προσεκτικός). Το κύριο έργο του Πλήθων, η αντιχριστιανική πραγματεία “Νόμοι”, θα υποβληθεί σε καύση μετά τον θάνατο του φιλοσόφου. Ωστόσο, έχουν διασωθεί αρκετά αποσπάσματα αυτού του μανιφέστου της ουτοπικής “τάξης του νέου αιώνα”, ώστε να έχουμε μια επαρκή ιδέα για “ένα εσωτεριστικό έργο που προοριζόταν για τα μέλη της μυστικής εταιρείας των πλατωνιστών-πολυθεϊστών”.

Σε γενικές γραμμές, όλα όσα γνωρίζουμε για την επιρροή του Πλήθων, το μακροχρόνιο έργο της σχολής του και την διερεύνηση της υπόθεσης του Ιουβενάλου δίνουν την εικόνα μιας μάλλον μεγάλης κλίμακας αντιχριστιανικής τάσης κι αντίστασης που κυοφορούνταν στον Μυστρά, στην Πελοπόννησο και έφτασε σε πολλές γωνιές της αυτοκρατορίας. Τουλάχιστον, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπάρχει ένα ευρύ αντιπολιτευτικό νεοπαγανιστικό κίνημα.

Πρώτα απ’ όλα, βέβαια, καταλαμβάνει τους διανοούμενους, αλλά η περίπτωση του Ιουβενάλου δείχνει ότι βρήκε οπαδούς και σε μοναστήρια, αναστάτωσε τις αγορές κ.λπ. Ένας από τους λόγους του Ματθαίου Καμαριώτη (1490) κάνει λόγο για μια πραγματική “πανούκλα του Πλήθων” που μόλυνε πολλούς ανθρώπους (και η οποία, όπως βλέπουμε, έφτασε σχεδόν μέχρι το Βασιλικό παλάτι. Μια κατάσταση δηλαδή που θυμίζει την “αίρεση των Ιουδαίων”, η οποία στα τέλη του 15ου αιώνα κατέλαβε την Αριστοκρατική Ελίτ του Νόβγκοροντ και έκανε την φωλιά της στο Κρεμλίνο της Μόσχας).

6. Πλήθων ο Γεμιστός ο Έλλην.

Έλληνας φιλόσοφος και πολιτικός άνδρας των αρχών του 15ου αιώνα, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του υστεροβυζαντινού πνευματικού βίου, βαθύς γνώστης του Πλατωνισμού, πολυθεϊστής και ένθερμος υπερασπιστής της φυσικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού («εσμέν Έλληνες το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»), η σκέψη του οποίου επηρέασε έντονα την ιταλική διανόηση της εποχής και συνέβαλε στην τελική διαμόρφωση του ρεύματος που ονομάστηκε «Αναγέννηση».

Μετά την επιστροφή του από την Ιταλία, ο Πλήθων πέρασε τα τελευταία χρόνια του στην Πελοπόννησο. Ελάχιστες πληροφορίες έχουμε για αυτό το διάστημα της ζωής του. Το 1447, ο Κυριάκος της Αγκώνας αναφέρει τον Πλήθωνα, κατά την δεύτερη επίσκεψή του στην πρωτεύουσα του δεσποτάτου του Μοριά. Μετά την επιστροφή του στον Μυστρά, ίδρυσε μία σχολή. Εκεί δίδαξε έναν δικής του έμπνευσης πολυθεϊσμό, ενώ κάποιοι από τους μαθητές του προσεύχονταν μπροστά στα αγάλματα των πολυθεϊστικών θεοτήτων. Σε αυτή την περίοδο πρέπει να ενταχθεί η συγγραφή του σπουδαιότερου έργου του, του Νόμων Συγγραφή ή Περί Νόμων.

Απεβίωσε, πλήρης ημερών, στην Σπάρτη, την 1 μετά τα μεσάνυχτα, στις 26 Ιουνίου 1452. Ετάφη στον Μυστρά με όλες τις χριστιανικές τιμές. Έτσι δεν είδε την πτώση της γενέθλιας πόλης του, της Κωνσταντινούπολης, στα χέρια των Οθωμανών και το οριστικό τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το 1465, ο ηγεμόνας του Ρίμινι Σιγκισμόντο Παντόλφο Μαλατέστα κατέλαβε για μικρό χρονικό διάστημα τον Μυστρά. Φεύγοντας πήρε μαζί του και τα λείψανα του Πλήθωνα, τα οποία εναπέθεσε σε μαρμάρινη λάρνακα στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου με το εντυπωσιακό επίγραμμα «ώστε ο Μεγάλος Δάσκαλος να βρίσκεται ανάμεσα σε ελεύθερους ανθρώπους».

Επάνω στην σαρκοφάγο του έγραψαν:

«GEMISTII ΒΙΖΑΝΤΙΙ PHILOSOPHOR. SVA. TEMP.
PRINCIPIS RELIQVVM SIGISMVNDVS PANDVLFVS MAL. PAN. F.
BELLI PELOP. ADVERSVS TVRCO. REGEM IMP. OB. INGENTEM
ERVDITORVM QVO FLAGRAT AMOREM HVC AFFERENDVM
INTROQVE MITTENDVM CVRAVIT. MCCCCLXV»

«Τα λείψανα του Γεμιστού από το Βυζάντιο, ηγεμόνα των σύγχρονων φιλοσόφων,
ο Σιγισμόνδος Παντόλφο Μαλατέστα, υιός τον Παντόλφο,
κατά τον πόλεμο στην Πελοπόννησο εναντίον τον βασιλιά και αυτοκράτορα των Τούρκων,
από την αμέτρητη αγάπη για τους λογίους που τον διακαίει, φρόντισε
εδώ να μεταφερθούν και να ενταφιασθούν, εν έτει 1465».

Ο Πλήθων πέθανε υπέργηρος από φυσικά αίτια το 1450 στην «Λακεδαίμονα» (όπως αποκαλούσαν την Σπάρτη οι Βυζαντινοί). Μετά από λίγο έπεσε η «Νέα Ρώμη» του Βοσπόρου και έφθασαν στην περιοχή οι Οθωμανοί Τούρκοι, υποχρεώνοντας εκ των πραγμάτων τους Ελληνιστές του «Κύκλου» του Πλήθων να φύγουν από τον Μυστρά, στην Δύση, κυρίως στην Ιταλία, συμβάλλοντας σημαντικά στην λεγόμενη «Αναγέννηση». Γνωστοί μαθητές του ήσαν οι Ιωάννης Αργυρόπουλος, Μιχαήλ Αποστόλης, Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, Γεώργιος Ερμητιανός, καθώς και ο Ουμανιστής Βησσαρίων, ο οποίος όμως αργότερα προσχώρησε στον Ρωμαιοκαθολικισμό και έγινε καρδινάλιος.

Οι πρωτοποριακές ιδέες του Πλήθωνα είχαν να κάνουν με την κοινωνική αναδιοργάνωση της Πελοποννήσου, η οποία θα αποτελούσε το κέντρο ανάστασης του Ελληνισμού. Σύμφωνα με αυτόν, από την Πελοπόννησο προήλθαν “…οι πιο εξέχουσες οικογένειες των Ελλήνων που είχαν πετύχει τα μεγαλύτερα και θαυμασιώτερα έργα”, ενώ θα τονίσει ότι:

“Εσμέν γαρ ουν ων ηγείσθε τε και βασιλεύετε Έλληνες το γένος, ως ήτε η φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί. Έλλησι δε ουκ έστιν ευρείν ήτις άλλη οικειοτέρα χώρα ουδέν μάλλον προσήκουσα η Πελοπόννησος τε και όση δη ταύτη της Ευρώπης προσεχής των τε αυ νήσων επικείμεναι. Ταύτην γαρ δη φαίνονται την χώραν Έλληνες αεί οικούντες οι αυτοί εξ ότουπερ άνθρωποι διαμνημονεύουσιν, ουδένων άλλων προενωκηκότων…

Εμείς πάνω στους οποίους είστε ηγεμόνας και βασιλιάς, είμαστε Έλληνες κατά την καταγωγή, όπως μαρτυρεί η γλώσσα και η πατροπαράδοτος παιδεία. Είναι αδύνατο να εύρη κανείς μία άλλη χώρα που να είναι περισσότερο οικεία και συγγενική στους Έλληνες από την Πελοπόννησο, καθώς και από το τμήμα της Ευρώπης που γειτονεύει με την Πελοπόννησο και από τα νησιά που γειτονεύουν προς αυτή. Γιατί είναι φανερό ότι οι Έλληνες κατοικούσαν πάντοτε σε αυτή τη χώρα, από τον καιρό που αρχίζει η μνήμη των ανθρώπων, χωρίς προηγουμένως να έχει κατοικήσει πάνω σε αυτή κανένας άλλος…”

“…Αλλά και σχετικά με το ζήτημα της ασφαλείας από ποια χώρα δεν είναι ανώτερη; Γιατί συγχρόνως είναι και μεγάλη νήσος ή ίδια και ήπειρος και δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους της, όταν κατά κατάλληλο τρόπο χρησιμοποιούν τα ορμητήριά της, να αποκρούουν με ελαχίστη προπαρασκευή τον εχθρό που θα έκανε επίθεση. Παρέχει επίσης την ευκαιρία να κάνουν οι κάτοικοί της εκστρατείες εναντίον άλλων, όταν το θελήσουν. Ώστε εύκολα να μπορούν να γίνουν κύριοι και άλλων χωρών.

Για την Πελοπόννησο, ο Πλήθων είχε καταρτίσει ένα μεγαλεπήβολο μεταρρυθμιστικό σχέδιο. “Ο Πλήθων είχε υπ’ όψη του την αναγέννηση της Πελοποννήσου και για τον σκοπό αυτόν έκαμε ένα σχέδιο για μια ριζοσπαστική μεταβολή του κοινωνικού συστήματος και την αντιμετώπιση του αγροτικού προβλήματος. Κατά τον Πλήθωνα, η κοινωνία θα έπρεπε να διαιρεθεί σε τρεις τάξεις: 1) Στους αγρότες (καλλιεργητές, βοσκούς κ.λ.π.) 2) Σε όσους προμηθεύουν τα εργαλεία προς εργασία και 3) σε όσους φροντίζουν για την ασφάλεια και την τάξη, δηλαδή τον στρατό, την Κυβέρνηση και τους κρατικούς υπαλλήλους· αρχηγός όλων αυτών θα ήταν ένας Αυτοκράτωρ – Βασιλεύς. […] Αντιτιθέμενος στην ιδέα της διατηρήσεως μισθοφόρων ο Πλήθων, υπεστήριζε τον σχηματισμό αμιγούς Ελληνικού στρατού, ο οποίος θα αφιέρωνε όλη του την προσοχή και όλον του τον καιρό στην εκπλήρωση των καθηκόντων του…” (A.A. Vasiliev, σελ 795)

Giordano Bruno, 1548 –1600, ήταν Ιταλός φιλόσοφος, μαθηματικός, ποιητής και αστρονόμος. Επειδή οι φιλοσοφικές του αντιλήψεις επί του απείρου του σύμπαντος και περί υπάρξεως και άλλων κόσμων θεωρήθηκαν αιρετικές κακοδοξίες, μεταφέρθηκε το 1593 στην Ρώμη όπου έμεινε εγκάθειρκτος για επτά χρόνια. Καθώς όμως δεν θέλησε να αποκηρύξει τις φιλοσοφικές του ιδέες, καταδικάστηκε σε θάνατο δια της πυράς από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης, τον οποίο και υπέστη στις 17 Φεβρουαρίου του 1600.

Ποια είναι η κοσμοθεωρία του Πλήθων; Όπως όλοι οι ουμανιστές, βέβαια, είναι Πλατωνιστής, αλλά στον Πλατωνισμό του φτάνει μέχρι την τελευταία γραμμή. Κατά την γνώμη του, το σύμπαν είναι αιώνιο και οργανώνεται από έναν ανώτατο ημίθεο επικεφαλή μιας στρατιάς Θεών. Ωστόσο, οι Θεοί στους οποίους ο Πλήθων δίνει παραδοσιακά Ελληνικά ονόματα, όπως Δίας, Απόλλων, Άρτεμις, Ποσειδώνας και Πλούτωνας, αντιπροσωπεύουν την ενσάρκωση ανώτερων ιδεών.

Ο χώρος μεταξύ του κόσμου των ανθρώπων και των Θεών στον Πλήθων είναι ιεραρχικός. Οι ανθρώπινες ψυχές (αυτό το δόγμα θυμίζει ήδη ξεκάθαρα την μελλοντική φιλοσοφία του Τζορντάνο Μπρούνο) διαθέτουν ενέργεια που τους επιτρέπει να κινούνται στον χώρο-χρόνο. Πάνω από αυτές βρίσκονται οι ενέργειες των δαιμόνων (όντα ενδιάμεσα μεταξύ Θεών και ανθρώπων) και ακόμη ψηλότερα – οι ενέργειες των Θεών. Οι “ζεύξεις” των ανθρώπων με τους δαίμονες (αυτή είναι ακριβώς η βασική ιδέα του Μπρούνο) τους βοηθούν να ανέλθουν στ’ αστέρια.

Όσον αφορά την ουτοπία του Πλήθων, έχει την ακόλουθη μορφή. Ο χριστιανισμός πρέπει να καταργηθεί, επιστρέφοντας ο πολυθεϊσμός και οι Ελληνικοί Θεοί. Ο κλήρος, και ιδιαίτερα ο μοναχισμός (“αυτό το σμήνος κηφήνων”, λέει για τους μοναχούς) θα πρέπει να καταργηθεί. Οι μακροσκελείς προσευχές θα πρέπει να αντικατασταθούν από απλές επικλήσεις στους Θεούς. Οι ναοί θα πρέπει επίσης να είναι απλοί και να εγκαθίστανται σε μέρη ελεύθερα από ανθρώπινες ταφές (εδώ διακρίνουμε, ίσως, μια επίθεση κατά της χριστιανικής λατρείας των λειψάνων). Σύμφωνα με τον Πλήθων, όποιος αισθάνεται το ταλέντο και έχει την δύναμη να το κάνει μπορεί να επιτελέσει θεία λειτουργία.

Σε γενικές γραμμές, όλο αυτό το “πολιτιστικό-πολιτικό πρόγραμμα” φαίνεται να βασίζεται στις διδασκαλίες των Στωικών, του Πρόκλου και του Ιουλιανού του Μέγα (‘αποστάτης’ κατά τα χριστιανικά αποβράσματα), τα έργα των οποίων ο Πλήθων γνώριζε, φυσικά, πολύ καλά. Επιπλέον, υπάρχει μια προφανής συμπληρωματικότητα με τις ιδέες του Ιωακείμ του Φλώρου, ο οποίος επίσης είπε με ακρίβεια ότι στη νέα (τρίτη) “εποχή του πνεύματος” οι εξωτερικές διδασκαλίες (και επομένως και οι διακρίσεις) θα καταργηθούν, ούτε η εκκλησία, ούτε οι ιερείς θα χρειάζονται, αφού όλοι θα φωτίζονται άμεσα από το “θείο πνεύμα”.

Αυτός ο οικουμενικός οικουμενισμός γέμισε τα μυαλά όχι μόνο εκείνης της εποχής, αλλά και μιας άλλης εποχής. Τι ήταν ο κύκλος του Δισκοπότηρου, ιδίως όπως τον παρουσίασε ο φον Έσενμπαχ, αν όχι ένα μήνυμα κάποιας “αρχέγονης σοφίας” που προηγείται της σοφίας του χριστιανικού κόσμου; Οι Ναΐτες προφανώς εμπνέονταν από παρόμοιες διδασκαλίες.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο που δανείστηκε ο ιταλικός ουμανισμός από τον Πλήθων είναι η Κριτική του Αριστοτέλη. Η ενεργητική αντι-αριστοτελική πραγματεία του “Περί διαφορών” (“De differentiis”, 1439) θα συμπέσει χρονικά με την Σύνοδο της Φλωρεντίας. Απευθυνόμενη απευθείας στους Λατίνους, είχε πιθανότατα έναν πιο ακριβή αποδέκτη – τον κύκλο του Κόζιμο ντε Μεντίτσι.

Η ζωηρή, ακόμη και σφοδρή κριτική του Αριστοτέλη, αποσκοπεί στο να προκαλέσει μόνιμη εντύπωση στους Καθολικούς (η διδασκαλία της Εκκλησίας των οποίων βασίζεται στην αδιαμφισβήτητη αυθεντία του Αριστοτέλη), οι οποίοι είναι έτοιμοι να μεταστραφούν στον νεοπλατωνισμό. Τα πιο αξιοσημείωτα από όλα είναι τα επιχειρήματα του Πλήθων. Ο Αριστοτέλης επικρίνεται, πρώτα απ’ όλα, ως άνθρωπος που εισήγαγε καταστροφικές καινοτομίες στην διδασκαλία του Πλάτωνα (και κάθε καινοτομία είναι αναμφίβολα κακή).

“Ο ίδιος ο Πλάτωνας δεν εισήγαγε καμία καινοτομία, αλλά μετέδωσε την αρχική γνώση, την ίδια γνώση που οι Πυθαγόρειοι είχαν ομολογήσει πριν από αυτόν”, υποστηρίζει ο Πλήθων. Παρεμπιπτόντως, ο Πλήθων επικρίνει τους χριστιανούς για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Ότι δηλαδή είναι σοφιστές που καινοτομούν στην διδασκαλία των αρχαίων.

Έτσι ανακαλύπτουμε την καρδιά της διδασκαλίας του Πλήθων, την κεντρική του αποκάλυψη: μόνο η αρχαία γνώση, η “αιώνια φιλοσοφία” που βασίζεται στις κοινές αντιλήψεις (κοιναί ἕννοιαι), είναι αληθινή. Αυτή η αρχέγονη (δηλαδή η αρχική) γνώση είναι η ουσία της ανθρώπινης σοφίας. Ο πρώτος φιλόσοφος στην γη, στον οποίο διατέθηκε αυτή η γνώση ήταν ο μάγος Ζωροάστρης, αναφέρει ο Πλήθων (πραγματεία Contra Scholarii). Αυτός ο Ζωροάστρης, “ο αρχαιότερος άνθρωπος για τον οποίο έχει διατηρηθεί η μνήμη” έζησε 5000 χρόνια πριν από τον Τρωικό Πόλεμο, σύμφωνα με τον Πλούταρχο. Τόσο ο Πυθαγόρας όσο και ο Πλάτωνας αντλούσαν πληροφορίες από αυτόν.

Ο Ζωροαστρισμός, επίσης γνωστός ως Mazdayasna και Behdin, είναι  ιρανική θρησκεία. Μια από τις αρχαιότερες οργανωμένες θρησκείες του κόσμου, βασίζεται στις διδασκαλίες της Avesta και του Ιρανού προφήτη Ζωροάστρη. Οι Ζωροάστρες εξυψώνουν μια άκτιστο και καλοπροαίρετη θεότητα σοφίας, που συνήθως αναφέρεται ως «Αχούρα Μάζντα» ως το υπέρτατο ον του σύμπαντος. Σε αντίθεση με τον Ahura Mazda είναι ο “Angra Mainyu” ο οποίος προσωποποιείται ως καταστροφικό πνεύμα και αντίπαλος όλων των καλών πραγμάτων. Ο Ζωροαστρισμός συνδυάζει μια δυιστική κοσμολογία του καλού και του κακού με μια εσχατολογία που προβλέπει τον απόλυτο θρίαμβο του Ahura Mazda επί του κακού. Οι απόψεις ποικίλλουν μεταξύ των μελετητών σχετικά με το εάν ο Ζωροαστρισμός είναι μονοθεϊστικός, πολυθεϊστικός, ή ενοθεϊστικός. Μερικοί ισχυρίζονται ότι συνδυάζει στοιχεία και των τριών.

Στην Ζωροαστριστή παράδοση, η ζωή είναι μια προσωρινή κατάσταση στην οποία ένας θνητός αναμένεται να συμμετάσχει ενεργά στην συνεχιζόμενη μάχη μεταξύ της Asha και του Druj. Πριν από την ενσάρκωσή του κατά την γέννηση του παιδιού, το urvan (ψυχή) ενός ατόμου εξακολουθεί να είναι ενωμένο με το fravashi (προσωπικό /ανώτερο πνεύμα), το οποίο υπάρχει από τότε που ο Ahura Mazda δημιούργησε το σύμπαν. Πριν από την διάσπαση του urvan, ο fravashi συμμετέχει στην συντήρηση της δημιουργίας με επικεφαλής τον Ahura Mazda. Κατά την διάρκεια της ζωής ενός δεδομένου ατόμου, το fravashi λειτουργεί ως πηγή έμπνευσης για την εκτέλεση καλών ενεργειών και ως πνευματικός προστάτης. Οι πολιτιστικοί, πνευματικοί και ηρωικοί φραβάσι των προγόνων, που συνδέονται με επιφανείς γραμμές αίματος, είναι σεβαστοί και μπορούν να κληθούν να βοηθήσουν τους ζωντανούς.

Η θρησκεία δηλώνει ότι η ενεργός και ηθική συμμετοχή στην ζωή μέσω καλών πράξεων που σχηματίζονται από καλές σκέψεις και καλά λόγια είναι απαραίτητη για να διασφαλιστεί η ευτυχία και να κρατηθεί μακριά το σκοτεινό χάος. Αυτή η ενεργή συμμετοχή είναι ένα κεντρικό στοιχείο στην έννοια του Ζωροάστρη για την ελεύθερη βούληση και ο Ζωροαστρισμός ως τέτοιος απορρίπτει ακραίες μορφές ασκητισμού και μοναχισμού, αλλά ιστορικά επέτρεπε μέτριες εκφράσεις αυτών των εννοιών.  Την τέταρτη ημέρα μετά το θάνατο, το ουρβάν επανενώνεται με το φραβάσι του, οπότε οι εμπειρίες της ζωής στον υλικό κόσμο συλλέγονται για χρήση στην συνεχιζόμενη μάχη για το καλό στον πνευματικό κόσμο. Ως επί το πλείστον, ο Ζωροαστρισμός δεν έχει την έννοια της μετενσάρκωσης. Αν και οι οπαδοί του Ilm-e-Kshnoom στην Ινδία, μεταξύ άλλων μη παραδοσιακών, επί του παρόντος, απόψεων, πιστεύουν στην μετενσάρκωση και ασκούν την χορτοφαγία.

Η έμφαση που δίνει ο Ζωροαστρισμός στην προστασία και σεβασμό της φύσης και των στοιχείων της οδήγησε ορισμένους να τον ανακηρύξουν ως «ο πρώτος υπέρμαχος της οικολογίας στον κόσμο». Η Avesta και άλλα κείμενα ζητούν την προστασία του νερού, της γης, της φωτιάς και του αέρα, καθιστώντας την, στην πραγματικότητα, μια οικολογική θρησκεία: «Δεν είναι περίεργο που ο Μαζδαϊσμός… ονομάζεται η πρώτη οικολογική θρησκεία. Η ευλάβεια για τον Yazatas (θεϊκά πνεύματα) δίνει έμφαση στην διατήρηση της φύσης (Αβέστα: Yasnas 1.19, 3.4, 16.9· Yashts 6.3–4, 10.13). Ωστόσο, αυτός ο συγκεκριμένος ισχυρισμός περιορίζεται στις φυσικές δυνάμεις που θεωρούνται ως εκπορεύσεις άσας από το γεγονός ότι οι πρώτοι Ζωροαστριστές είχαν καθήκον να εξοντώσουν τα «κακά» είδη, μια υπαγόρευση που δεν ακολουθείται πλέον στον σύγχρονο Ζωροαστρισμό. ​​Αν και υπήρξαν διάφορες θεολογικές δηλώσεις που υποστηρίζουν την χορτοφαγία στην ιστορία του Ζωροαστρισμού και εκείνοι που πιστεύουν ότι ο Ζωροάστρης ήταν χορτοφάγος.

Ο απώτερος σκοπός στη ζωή ενός ασκούμενου Ζωροάστρη είναι να γίνει ashavan (κύριος του Asha) και να φέρει την ευτυχία στον κόσμο, η οποία συμβάλλει στην κοσμική μάχη ενάντια στο κακό. Οι βασικές διδασκαλίες του Ζωροαστρισμού περιλαμβάνουν:

Ακολουθώντας το τρίπτυχο μονοπάτι του Asha: Humata, Hūxta, Huvarshta («καλές σκέψεις, καλά λόγια, καλές πράξεις»).
*Η εξάσκηση στην φιλανθρωπία για να κρατήσει την ψυχή κάποιου ευθυγραμμισμένη με την Asha και έτσι με την διάδοση της ευτυχίας.
*Η πνευματική ισότητα και το καθήκον ανδρών και γυναικών εξίσου.
*Το να είσαι καλός για χάρη της καλοσύνης και χωρίς την ελπίδα ανταμοιβής.

Αυτό που έχουμε μπροστά μας είναι ένα πραγματικό μανιφέστο της Αναγέννησης. Η ίδια η φιλοσοφία του ανθρωπισμού, υπό τον αστερισμό της οποίας θα περάσει ολόκληρη η ιταλική Αναγέννηση από τον Marsilio Ficino και τον Pico del Mirandola, στον Bruno και τον Campanella. Μόνο που η κεντρική φιγούρα δεν θα είναι πλέον ο Ζωροάστρης, αλλά ο Ερμής ο Τρισμέγιστος.

Έτσι, οι ιδέες του Πλήθων, όπως βλέπουμε, έκαναν πραγματικά ανεξίτηλη εντύπωση στους Λατίνους ουμανιστές. Έγινε όχι μόνο το οχυρό της κριτικής του Αριστοτέλη (και κατά συνέπεια της Καθολικής Εκκλησίας), αλλά και τα “άγια των αγίων” της ανανεωμένης πίστης του “νέου λαού” – της πίστης στην οικουμενική προαιώνια γνώση. Μετά την συγγραφή του πλατωνικού μανιφέστου του, ο Γεμιστός παίρνει το ψευδώνυμο Πλήθων (Πλήθων – ελληνικά: γεμάτος) προς τιμήν του Πλάτωνα. Η αλλαγή του ονόματος είναι ένα είδος μυητικής πράξης, η οποία μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα είδος νέας μύησης.

Το τεράστιο κύρος του Πλήθων μεταξύ των Ιταλών ανθρωπιστών, όπως ήδη είπαμε, είναι αδιαμφισβήτητο. Είναι κυριολεκτικά “ο δεύτερος Πλάτων”, ο ήλιος του πλανητικού συστήματος των ανθρωπιστών. Αν και μάλλον ένας σιωπηλός, μυστικός, Ήλιος. Δεν λέγονται πολλά για τον Πλήθων, μολονότι η δύναμη της έλξης του είναι εξαιρετικά μεγάλη.

Ο Pico della Mirandola στον περίφημο λόγο του “De hominis dignitate” διακηρύσσει την “φιλοσοφική ειρήνη” (λατ. pax philosophica) του χριστιανισμού με τους σοφούς της αρχαιότητας, ακολουθώντας άμεσα την αρχέγονη σοφία στην οποία παραπέμπει ο Πλήθων. Σύμφωνα με τον Πίκο, αυτό το μεγάλο παγκόσμιο φιλοσοφικό συμβούλιο μοιάζει ως εξής: Ερμής Τρισμέγιστος, Χαλδαίοι και Εβραίοι σοφοί, Ζωροάστρης, Πυθαγόρας, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Σκότος Εριουγενά, Θωμάς Ακινάτης, Αβερρόης και Αβικέννα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον Νικόλαο της Κούσας (1401-1464), με τον οποίο ο Πλήθων ταξίδεψε από την Κωνσταντινούπολη στην Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1437 ως μέλος της ίδιας αντιπροσωπείας. Ο Πλήθων θεωρείται ότι επηρέασε την περίφημη πραγματεία του Κούζανου “Περί μαθημένης άγνοιας” (1440). Αλλά ακόμη και στην μεταγενέστερη πραγματεία του μορφωμένου Γερμανού “Περί του κόσμου της πίστεως” (1453), που γράφτηκε υπό την εντύπωση της πτώσης της Κωνσταντινούπολης, η επιρροή του Πλήθων είναι αναμφίβολη.

Το βιβλίο αυτό, το οποίο πολλοί αποκαλούν το σημαντικότερο έργο της εποχής, είναι ένα είδος “πλατωνικού διαλόγου” της νέας εποχής. Εκπρόσωποι όλων των χωρών και θρησκειών συγκεντρώνονται μπροστά στο πρόσωπο του Θεού. Οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, Έλληνες, Ιταλοί, Άραβες, Εβραίοι, Πέρσες, Ινδουιστές, Χαλδαίοι κ.ά.  συγκεντρώνονται για να διαπιστώσουν, αν είναι δυνατόν να καταλήξουν σε συμφωνία σε έναν κόσμο που έχει φτάσει στα όρια της αντιπαράθεσης και της αντίφασης.

Φυσικά, ο Κουζάνετς απαντά θετικά σε αυτό το ερώτημα:

“Και όλοι θα γνωρίζουν ότι μια ενιαία θρησκεία υπάρχει σε μια ποικιλία τελετών. Και αν αυτή η ποικιλία των τελετών δεν μπορεί να καταργηθεί, ίσως δεν είναι ούτε δυνατή, ούτε χρήσιμη, οπότε ας αφήσουμε την ποικιλία να υπηρετήσει την ανάπτυξη της ευσέβειας, όταν κάθε περιοχή θα σε τιμά, Βασιλιά, με περισσότερο ζήλο με το έθιμο της υπηρεσίας της, σαν να είναι πιο ευχάριστο σε σένα, τότε, τουλάχιστον, όπως εσύ είσαι ένας, έτσι και η θρησκεία και η πίστη θα είναι μία”.

Η τάση όπως βλέπουμε, είναι σαφώς αντιληπτή. Είναι η καθιέρωση της μίας και μοναδικής αληθινής θρησκείας είναι αυτό που, από τον 12ο αιώνα και μετά, η λατρεία του “εταίρου έρωτα”, η μυθολογία του Δισκοπότηρου, οι αιρέσεις των Καθαρών και των Ναϊτών, η νέα φιλοσοφία της ιστορίας του Ιωακείμ της Φλώρας “πολιόρκησαν” τον χριστιανικό κόσμο, και αυτό που, στο τέλος, τον οδήγησε ήδη σε μια ειλικρινή παγανιστική “αναβίωση”.

Ορισμένοι μελετητές τείνουν να βλέπουν στον αντιχριστιανισμό του Πλήθων μια υπεραντίδραση των ουμανιστών που ηττήθηκαν από το “μοναστικό κόμμα” του Γρηγορίου Παλαμά, παρά μια σοβαρή “απόπειρα κατά των θεμελίων”. Αλλά εξακολουθεί να πρόκειται σαφώς για κάτι άλλο. “Η διαμάχη του Παλαμά” δεν θα μπορούσε, βέβαια, να μην αποτελέσει ισχυρό καταλύτη για το τελευταίο βίαιο ξέσπασμα του βυζαντινού ανθρωπισμού και την τελική αποκρυστάλλωση της ουμανιστικής κοσμοθεωρίας.

Είναι απίθανο, ωστόσο, στην “αντίδραση του Πλήθων” να μπορεί να γίνει λόγος για κάποιου είδους φυσικής καταστροφής. Όχι, η καταστροφή ήταν αρκετά συστημική. Ο Πλήθων αφιέρωσε ολόκληρη την ζωή του στην συγγραφή του κύριου αντιχριστιανικού του έργου. Ακριβώς όπως το έργο των “μυστικών εταιρειών” για την διάβρωση των χριστιανικών θεμελίων ήταν αμείλικτο και συνεχιζόταν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα.

Στην Δύση αυτή η διάβρωση της χριστιανικής συνείδησης θα φθάσει με κάποια καθυστέρηση. Και ήταν ο Πλήθων, με τις εγκυκλοπαιδικές του γνώσεις, την “αρχέγονη σοφία” του, τον αποκρυφισμό και την αλχημεία του, το μυστικό δίκτυο μαθητών και οπαδών του, που θα αποτελούσε τον χαμένο κρίκο που χρειαζόταν για μια ισχυρή πρώτη ώθηση. Ο Πλήθων είναι ο πρώτος που θα κυλήσει την μπάλα του πολιτισμού προς την “τάξη της νέας εποχής”. Ο δρόμος που θα ανοίξει το δρόμο είναι η πρωτεύουσα των Μεντίτσι.

Θα ήταν αφελές να σκεφτεί κανείς ότι αυτοί οι άνδρες, ο Πλήθων με το τεράστιο μυστικό δίκτυο μαθητών του στην Ανατολή και ο Κόζιμο με το κεφάλαιο και την επιρροή του στην Δύση, συναντήθηκαν τυχαία. Μέχρι την στιγμή της μοιραίας συνάντησης, τα υπόγεια ριζώματα του φιλοσόφου από τον Μιστρά και του τραπεζίτη από την Φλωρεντία είχαν πιθανότατα ήδη διαπλεχθεί στενά.

Αλλά πριν από αυτό, ας ανατρέξουμε σε μια άλλη σελίδα της βιογραφίας του φιλοσόφου μας, η οποία ρίχνει φως στην προέλευση της διδασκαλίας του.

7. Ο Δάσκαλος του Πλήθων – ο Εβραίος Ελισαίος.

Ο Ιωάννης Η’ Παλαιολόγος (Benozzo Gozzoli, Palazzo Medici-Riccardi, Φλωρεντία, Ιταλία)

Με τον Ζωροάστρη συνδέεται ίσως το πιο ενδιαφέρον μέρος της βιογραφίας του Πλήθων. Ο К. Woodhouse σημειώνει σωστά ότι ο Πλήθων δεν θα μπορούσε να έχει καμία γνώση του Ζωροαστρισμού. Ο Ζωροάστρης του Πλήθων είναι μια φιγούρα τόσο μυθική όσο ο Ερμής Τρισμέγιστος ή οι “Αιγύπτιοι ιερείς” του Τιμαίου του Πλάτωνα. Από πού όμως θα μπορούσε να έχει έρθει ο Ζωροάστρης στον Πλήθων;

Ο κύριος αντίπαλος και πολέμιος του Πλήθων, ο Γεννάδιος Σχολάριος, ισχυρίζεται ότι ο φιλόσοφος μυήθηκε στις “διδασκαλίες του Ζωροάστρη” από τον δάσκαλό του, τον Εβραίο Ελισσαίο. Σύμφωνα με τον Σχολάριο, ήδη από νεαρή ηλικία, ο Γεμιστός βυθίστηκε στον “Ελληνισμό” (δηλ. την ‘ανθρωπιστική αίρεση’ κατά τα χριστιανικά κατακάθια) και αντί για θεολογικά έργα διάβαζε Έλληνες φιλοσόφους και ποιητές. Έτσι, τελικά περιήλθε στην επιρροή αυτού του μορφωμένου Εβραίου, ο οποίος τον οδήγησε στον Αβερρόη και σε άλλους Πέρσες και Άραβες φιλοσόφους, καθώς και στην διδασκαλία του Ζωροάστρη. Αυτός ο Ελισαίος, λέει ο Σχολάριος, κατείχε πολύ υψηλή θέση στην αυλή κάποιου βάρβαρου μονάρχη, και ο ίδιος ο Γεμιστός δεν ήταν μόνο μαθητής του, αλλά και για μεγάλο χρονικό διάστημα στην υπηρεσία του.

Ενώ γνωρίζουμε για τον Ελισσαίο αποκλειστικά από τον ίδιο τον Γεννάδιο Σχολάριο, ο τελευταίος δεν είναι αρκετά έγκυρο πρόσωπο για να τον εμπιστευτούμε.

Από πού αλλού θα μπορούσε όμως, να προέρχεται ο Ζωροάστρης στην Κωνσταντινούπολη, αν όχι από την Ανατολή; Ακριβέστερα, από τα πολιτιστικά της κέντρα, όπου άνθισε ο σουφισμός και ο εβραϊκός πολιτισμός υπό την κυριαρχία των Τούρκων;

Πολλοί άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να εντοπίσουν τον Ελισσαίο και η εκδοχή που οι περισσότεροι ιστορικοί υποστηρίζουν σήμερα είναι ότι ο Ελισαίος είναι μια πολύ πραγματική φιγούρα. Ένα τέτοιο πρόσωπο θα μπορούσε πράγματι να κατέχει υψηλή θέση είτε στην Προύσα, την πρώτη πρωτεύουσα των Οθωμανών, είτε στην Θρακική Αδριανούπολη (πρωτεύουσα από το 1366). Και στις δύο πόλεις υπήρχαν μεγάλες εβραϊκές διασπορές και όχι μόνο η παραδοσιακή αλλά και η αιρετική κουλτούρα ανθούσε ελεύθερα, με παραδείγματα όπως η αλχημεία, η αστρολογία, η μαγεία, οι απαρχές της Καμπάλα κ.λπ. Επιπλέον, η Προύσα ήταν διάσημη για τους Σούφι δασκάλους της και η Αδριανούπολη για την αραβοπερσική ιατρική σχολή της.

Είναι επίσης γνωστό ότι από τον δέκατο τρίτο αιώνα το κίνημα των Σούφι αναπτύχθηκε ραγδαία προς την κατεύθυνση της εναρμόνισης της Ιρανικής και της Ελληνικής φιλοσοφίας και του Ζωροαστρισμού και ότι από τις τελευταίες δεκαετίες του δέκατου τέταρτου αιώνα και μετά η Αδριανούπολη και η Προύσα έγιναν τα κέντρα εξάπλωσης τέτοιων μεταρρυθμιστικών κινημάτων.

Έτσι, η μορφή του Ελισσαίου αρχίζει να αναδύεται με σαφήνεια.

Η ένδειξη του Scholarius ότι “ο Ελισσαίος τερμάτισε την ζωή του στην πυρά” δεν ακούγεται επίσης αρκετά αληθοφανής. Η τελευταία παραπέμπει τόσο στους Τούρκους (δεν εκτελούσαν με αυτόν τον τρόπο στο Βυζάντιο) όσο και στον συνωμοτικό χαρακτήρα των δραστηριοτήτων του Ελισσαίου. Προφανώς, οι Τούρκοι εκτέλεσαν τον Ελισσαίο για τις ίδιες αμαρτίες για τις οποίες οι Βυζαντινοί εκτέλεσαν τον Ιουβενάλιο. Αυτό με την σειρά του μπορεί να μιλάει για μια πολύ πιο διακλαδωμένη δομή της “μυστικής κοινωνίας” του Μυστρά, για τις όχι μόνο δυτικοευρωπαϊκές, αλλά και εβραϊκές και σουφικές διασυνδέσεις του.

Εκείνη την εποχή, τόσο τα τάγματα των Σούφι (βαθιά μολυσμένα με τον Ιουδαϊσμό) όσο και οι ενώσεις των δερβίσηδων και των φουτουγουβάδων αποτελούσαν ένα είδος μυστικών εταιρειών παρόμοιο με την “εσωτερική ένωση” του Πλήθων.

Όσον αφορά τον Ιουδαϊσμό, ήταν πάντα γνωστός για την αγάπη του για την συνωμοσία και την οργάνωση μυστικών εταιρειών, καθώς και για την επικοινωνιακή του ευφυΐα. Έτσι, τον 17ο αιώνα, η είδηση της εμφάνισης του Μεσσία Sabbatai Zvi στην Τουρκία ταξίδεψε αμέσως σε ολόκληρο τον εβραϊκό κόσμο, πυροδοτώντας ένα παγκόσμιο μεσσιανικό κίνημα πρωτοφανούς κλίμακας. Αλλά ακόμη και τον δέκατο πέμπτο αιώνα ο διασκορπισμένος εβραϊσμός δεν επικοινωνούσε χειρότερα.

Ταυτόχρονα, όπως γνωρίζουμε, οι στάσεις του Ταλμούδ αναπόφευκτα διαμορφώνουν την συνείδηση μιας ομάδας που έχει έντονη επίγνωση ότι βρίσκεται σε εχθρικό περιβάλλον και υπό εχθρική εξουσία. Επομένως, όπου εμφανίζεται το Ταλμούδ, αναπόφευκτα σχηματίζεται γύρω του ένα είδος κλειστής λέσχης και μυστικής κοινωνίας.

Αυτές οι τάσεις επιδεινώνονται ακόμη περισσότερο από την αιρετική συνείδηση (όπως στην περίπτωση του Ελισσαίου). Αν αντί για το Ταλμούδ, η Καμπάλα, η αλχημεία, η μαγεία, οι απόκρυφες επιστήμες τοποθετηθούν στο κέντρο της εβραϊκής ομάδας, τόσο περισσότερο μπορούμε να περιμένουμε την εμφάνιση ενός επαναστατικού πυρήνα με στόχο την δημιουργία ουτοπικών εικόνων του μέλλοντος και την υπονόμευση της υπάρχουσας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων.

Προφανώς, στη δεκαετία του 1380, ο Πλήθων πέρασε πράγματι μεγάλο χρονικό διάστημα στην αυλή των Σουλτάνων Μουράτ Α΄και Βαγιαζήτ Α΄ είτε στην ευρωπαϊκή πρωτεύουσά τους, την Αδριανούπολη, είτε στην μικρασιατική Προύσα, κάνοντας παρέα στους αυλικούς και ακαδημαϊκούς ισλαμικούς και εβραϊκούς κύκλους, αποκτώντας “παγανιστική σοφία” και αποκτώντας εκτεταμένες διασυνδέσεις, μεταξύ άλλων μεταξύ των εβραίων τραπεζιτών και της ολιγαρχίας. Στην συνέχεια επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και στην συνέχεια στην Μυστρά. Έτσι, όχι μόνο η εξαιρετική του επιστήμη, αλλά και οι εκτεταμένες διασυνδέσεις του στον εβραϊκό κόσμο επέτρεψαν στον Πλήθων να καταλάβει την θέση που κατέλαβε μεταξύ των βυζαντινών και στην συνέχεια των ιταλικών ανθρωπιστών.

Αλλά, φυσικά, για να συμβεί το τελευταίο, έπρεπε πρώτα να πραγματοποιηθεί η μοιραία συνάντηση μεταξύ του Πλήθων και των Μεδίκων. Είναι σαφές ότι η άφιξη του φιλοσόφου από τον Μυστρά αναμενόταν με ανυπομονησία από τον Κόζιμο, ο οποίος είχε κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι του για να εξασφαλίσει ότι η συνάντηση θα γινόταν.

Όπως είναι γνωστό όλες οι αλλαγές, πολιτικές, θρησκευτικές, οικονομικές, πολεμικές, απαιτούν για να εφαρμοστούν, εκτός από την θεωρία, και χρήμα, πάρα, μα πάρα πολύ χρήμα για να γίνουν πραγματικότητα.

***
@Ηώ Αναγνώστου /terrapapers.com / 2009-2024

https://terrapapers.com/anagennisi-os-politiko-trapeziko-schedio/