Τα "Κυθνιακά": Η εξέγερση εναντίον του Όθωνα και ο ηρωικός θάνατος του ανθυπολοχαγού Νικόλαου Λεωτσάκου (1η Μαρτίου 1862)

Τα αποβατήρια του Όθωνα στο Ναύπλιο

Πρόλογος - Τα κυριότερα αίτια της υπονόμευσης του Όθωνα.

Μετά την συμπλήρωση της 25ετίας του Όθωνα στον Θρόνο του Ελληνικού Βασιλείου στα τέλη του 1859, ξεκίνησε μια αργή διαδικασία υπονόμευσης του καθεστώτος του, η οποία ολοκληρώθηκε με την οριστική έξωση του από την Ελλάδα το 1862. Τα αίτια πολλά: το κυριότερο κατά την γνώμη μου, ήταν η αδυναμία του Όθωνα να προσεταιριστεί το νέο πολιτικό προσωπικό που είχε αναδειχθεί μετά την διάλυση των τριών παραδοσιακών κομμάτων (Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό) της πρώτης 25ετίας.
Πολιτικές προσωπικότητες όπως οι Κουμουνδούρος, Δεληγιώργης, Βούλγαρης κτλ που είχαν ερείσματα στον λαό και θα πρωταγωνιστήσουν στην επόμενη εικοσαετία στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, έμειναν μακριά από τον Όθωνα τον οποίο θεωρούσαν αδέξιο, απολυταρχικό και ανίκανο να διαχειριστεί την εξουσία, ενώ συνωμότησαν ζωηρά για την πτώση του.

Το δεύτερο αίτιο ήταν αποτυχία πραγμάτωσης έστω και μερικώς, της Μεγάλης Ιδέας, που εκείνη την εποχή ήταν η σημαντικότερη πολιτική πρωτεραιότητα της Ελληνικής κοινωνίας. Παρά το γεγονός ότι ο Όθων και η Αμαλία στήριξαν την προσπάθεια για την πραγμάτωση της μέχρι τέλους με όλες τις δυνάμεις τους, το τελικό αποτέλεσμα ήταν αρνητικό, ενώ πολλοί το συνέκριναν -άδικα- με την Ιταλική Εθνική ολοκλήρωση και χρέωναν την αποτυχία στον Βασιλιά. Σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης το γεγονός ότι ο Όθων και η Αμαλία ήταν άτεκνοι. Ένα στέμμα χωρίς διάδοχο δεν έχει μέλλον, ενώ ο θεωρητικός διάδοχος του Όθωνα που ήταν ο αδερφός του, σε περίπτωση ανάδειξης του στο Ελληνικό Θρόνο είχε δηλώσει ότι δεν θα άλλαζε το Καθολικό του θρήσκευμα προς μεγάλη απογοήτευση των Ελληνων που την εποχή εκείνη είχαν αυξημένη ευαισθησία στα θρησκευτικά ζητήματα. Σοβαρό ρόλο

Βασιλιάς Όθων ο Α΄

στην αντιοθωνική πολιτική κίνηση έπαιξε ο Τύπος της εποχής, του οποίου το μέγεθος ήταν δυσανάλογα μεγάλο του αναγνωστικού κοινού που απευθυνόταν. Τέλος, ένας σημαντικός αριθμός Ελλήνων διανοούμενων αλλά και προσωπικοτητων με επιρροή είχαν επηρεαστεί από τις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής τους και είχαν στραφεί εναντίον του Θρόνου, ως συντηρητικό αναχρονιστικό απολίθωμα που εμπόδιζε την ανάπτυξη των νέων Ιδεών. Μια πρώτη σοβαρή ένδειξη για την μεταστροφή των Ελλήνων εναντίον του Όθωνα αποτέλεσε η δολοφονική απόποιρα εις βάρος της Βασίλισσας Αμαλίας στις 6 Σεπτεμβρίου 1861 από τον Αριστείδη Δόσιο, στέλεχος της αντιπολιτεύσεως και οπαδό του "Αγγλικού κόμματος".

Τα "Ναυπλιακά" και οι μικρές εξεγέρσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα

Λόγω όλων αυτών των αιτιών, αλλά και χάρις πολλές άλλες μικρές αφορμές που έδιναν οι λανθασμένοι χειρισμοί του Όθωνα σε καθημερινά μικρά ζητήματα, αύξανε η λαϊκή δυσαρέσκεια και ο πόθος για πολιτική αλλαγή. Αφορμή της σημαντικότερης ως τότε εξέγερσης κατά του Όθωνα που αποτέλεσε την αρχή του τέλους της Βασιλείας του, αποτέλεσε η κυβερνητική απόφαση κατά τους εορτασμούς της 25ης Ιανουαρίου 1862 (εορτασμός για την απόβαση του Όθωνα στο Ναύπλιο) να παρευρίσκονται όχι μόνο οι αξιωματικοί που είχαν άλογα, (όπως συνηθιζόταν ως τότε, αλλά όλοι ανεξαιρέτως, εν ανάγκη πεζοί. Αυτό θεωρήθηκε ταπεινωτικό από τους αξιωματικούς της φρουράς της πόλης και πυροδότησε την εξέγερση της πόλης και της ευρύτερης περιοχής στις 2 Φεβρουαρίου, ενέργεια που είχε κυοφορηθεί με μυστικές συνεννοήσεις και συνωμοσίες στους προηγούμενους μήνες, χάρις την ευρύτατη συμμετοχή των πλέον ευυπόληπτων πολιτών. Η εξέγερση εξελίχθηκε πολύ γρήγορα σε επανάσταση μεγάλης σημασίας καθώς εκτός της Φρουράς της πόλης συμμετείχαν αυθόρμητα και όλοι οι πολίτες της ενώ πολύ σύντομα υπέρ της εξέγερσης τάχθηκε οι πολίτες του Άργους και της Τρίπολης με τις φρουρές τους.

Τα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν και έμειναν στην ιστορία ως "Ναυπλιακά", που λίγο έλειψε να οδηγήσουν το Ελληνικό Βασίλειο σε εμφύλιο πόλεμο, έληξαν στις 8 Απριλίου με την ήττα των επαναστατών, την σύλληψη των πρωταιτίων (ανάμεσα τους ο Πάνος Κορωναίος) και την θριαμβευτική είσοδο των κυβερνητικών στρατευμάτων στην πόλη. Η εξέγερση στο Ναύπλιο όμως,

Αναπαράσταση των "Ναυπλιακών"

συνοδεύτηκε από μια σειρά μικρές εξεγέρσεις και σε άλλα σημεία του Ελληνικού Βασιλείου, μικρότερης κλίμακας βέβαια, όπως στην Νάξο, στην Καλαμάτα και στην Χαλκίδα. Στις περιοχές αυτές τα κυβερνητικά στρατεύματα κατέστειλαν εύκολα τις ταραχές.

Σημαντική από κάθε άποψη όμως και με επίπτωση στην κοινή γνώμη, υπήρξε η εξέγερση στην Σύρο που οδήγησε στα δραματικά γεγονότα που έμειναν γνωστά στην Ιστορία ως "Κυθνιακά": η αντίδραση εκεί ξεκίνησε όταν το τοπικό δημοτικό συμβούλιο αποδοκίμασε με ψήφισμα του τα αυστηρά κυβερνητικά μέτρα ασφαλείας στην Αθήνα που ανάμεσα στα άλλα, είχαν προκαλέσει την σύλληψη 100 επιφανών πολιτικών προσώπων (ανάμεσα τους οι Δημήτρης Καλλιφρονάς, Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, Οδυσσέας Ιάλεμος, Αθ. Πετσάλης) και την φυλάκιση των περισσοτέρων εξ αυτών στις φυλακές της Κύθνου.   Η εκδήλωση αυτή δεν ήταν τυχαία, καθώς η Σύρος ήταν το δεύτερο πιο σημαντικό κέντρο αντιδυναστικών συνωμοσιών, με τις δύο τοπικές εφημερίδες "Σάλπιγξ" και "Ένωσις" να αρθρογραφούν μαχητικά εναντίον του Όθωνα, σχολάρχες όπως ο Αρ. Τσάτσος να ξεσηκώνουν τους μαθητές τους και της οικογένειες τους κατά του Όθωνα, αλλά και η περίφημη "Χιακή λέσχη" όπου συγκεντρώνονταν οι αντιπολιτευόμενοι και συζητούσαν, να υποβοηθούν την εξυφαινόμενη αντι-Οθωνική συνωμοσία. Η κορύφωση της αντιπολιτευτικής δυναμικής έγινε όταν διορίστηκε φρούραρχος της Σύρου ο λοχαγός πεζικού Νικόλαος Λεωτσάκος, γενναίος αξιωματικός με μεγάλο γόητρο λόγω της διάκρισης του κατά την επανάσταση των Ελλήνων στην Θεσσαλία κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο, που όμως είχε εξελιχθεί σε πολιτικό αντίπαλο του Όθωνα και για τον λόγο αυτό, είχε σταλεί στην Σύρο με δυσμενή μετάθεση.

Νικόλαος Λεωτσάκος

Η εξέγερση της Σύρου και ο Νικόλαος Λεωτσάκος

Όπως είναι φανερό η εξέγερση ήταν θέμα χρόνου. Μετά το ψήφισμα του τοπικού δημοτικού συμβουλίου, στις 28 Φεβρουαρίου 1862 πυροβολισμοί ακούστηκαν στο νησί από διάφορες κατευθύνσεις ως συνθηματικό της εξέγερσης. Λίγο μετά, ο Λεωτσάκος ακολουθούμενος από 30 στρατιώτες, τον υπαρχηγό του ανθυπολοχαγό πυροβολικού Περικλή Μωραϊτίνη (γιο του Αριστείδη Μωραϊτίνη προέδρου του Αρείου Πάγου και μέλλοντος Πρωθυπουργού) και όλο τον πληθυσμό του νησιού κατευθύνθηκε στην πλατεία της Ερμούπολης και κήρυξε την επανάσταση κατά του Όθωνα, διακόπτοντας την τηλεγραφική επικοινωνία με την Αθήνα. Ορίστηκε μια οκταμελής επιτροπή για να διαχειριστεί τις τύχες του αγώνα, ο Λεωτσάκος κατέλαβε το Νομαρχιακό μέγαρο όπου κατάσχεσε το κρατικό ταμείο (είχε περίπου 40.000 δρχ), κατέλαβε τα ατμόπλοια "Καρτερία" και "Όθων", ενώ αποφυλάκισε όλους τους κρατούμενους που πύκνωσαν τις τάξεις των επαναστατών. Στην εξέγερση προσχώρησε ο πλοίαρχος της "Καρτερίας" Βασίλειος Ορλώφ, ενώ ο Νομάρχης κι όσοι έμειναν πιστοί στον Όθωνα κατέφυγαν στην Άνω Σύρο όπου εξόπλισαν πολίτες και ενημέρωσαν την Αθήνα για την εξέγερση.

Ακολούθως ο Λεωτσάκος εξόπλισε με κανόνια το ατμόπλοιο "Καρτερία", φόρτωσε πολεμοφόδια και τρόφιμα και αποφάσισε να πλεύσει αρχικά προς Τήνο και Κύθνο για να απελευθερώσει τους εκεί κρατούμενους. Αμέσως μετά θα αποβιβαζόταν στην Χαλκίδα όπου είχαν γίνει συνεννοήσεις με την εκεί φρουρά και από εκεί θα βάδιζε προς την Αθήνα για να εκθρονίσει τον Όθωνα. Ο πλους του

Λεωτσάκου ξεκίνησε στις 28 Φεβρουαρίου από την Ερμούπολη, πλήρης ελπίδων και ενθουσιασμού, έχοντας πενήντα άνδρες και ανάμεσα στους άλλους τους επαναστάτες Τσάτσο, Βρεστάνο, Βεάκη, Χούμη. Στην Αθήνα όμως, όταν έφτασε η είδηση της εξέγερσης της Σύρου, η αντίδραση υπήρξε

Ατμοδρόμων "Αμαλία"

κεραυνοβόλος: στάλθηκε αμέσως στην περιοχή ο πανίσχυρος ατμοδρόμων "Αμαλία" με πλοίαρχο τον έμπειρο ναύαρχο Λεωνίδα Μπαλάσκα προσωπικά πιστό στον Όθωνα, φέρων τον 4ο Λόχο του τακτικού στρατού υπό τον σκληροτράχηλο Λοχαγό Τσίρο που είχε διαπρέψει στην καταπολέμηση της ληστείας. Επίσης στάλθηκαν και 30 οπλοφόροι Μακεδόνες.

Η εξέλιξη έδειξε ότι οι υπολογισμοί του Λωτσάκου ήταν λανθασμένοι καθώς οι επαναστάτες έχασαν πολύτιμο χρόνο πλέοντας προς την Κύθνο. Ο κυβερνητικός ατμοδρόμων κάλυψε την απόσταση γρήγορα και συνάντησε την "Καρτερία" κοντά στην Κύθνο το πρωί της 1ης Μαρτίου 1862, την κανονιοβόλισε και την καταδίωξε με ένταση. Η "Καρτερία", η οποία στον ιστό της έφερε κόκκινη επαναστατική σημαία αντί της Ελληνικής, κατέφυγε σε ένα μικρό λιμανάκι της Κύθνου την Αγία Ειρήνη, όπου αποβιβάστηκε ο Λεωτσάκος, ο Μωραϊτίνης και οι υπόλοιποι επαναστάτες.

Ο Λεωτσάκος οδήγησε τους επαναστάτες στην πρωτεύουσα του νησιού όπου απελευθέρωσε εύκολα τους φυλακισμένους οι οποίοι ενώθηκαν με τους επαναστάτες, οι οποίοι όμως διασκορπίστηκαν στην γύρω περιοχή χωρίς τάξη και οι περισσότεροι έβλεπαν με αγωνία τον κυβερνητικό ατμοδρόμωνα και τις κινήσεις του. Ο Λεωτσάκος με ελάχιστους οπλίτες κατέλαβε ένα ύψωμα κοντά στον όρμο των Λουτρών για να αντιμετωπίσει τους κυβερνητικούς. Η θέση που διάλεξε όμως ήταν λανθασμένη καθώς ο Μπαλάσκας με εύστοχα πυρά από την "Αμαλία" βομβάρδιζε ανηλεώς τις θέσεις τους, ενώ ήδη ένα απόσπασμα των κυβερνητικών είχε καταλάβει μια υψηλότερη κοντινή θέση απειλώντας τους επαναστάτες.

Η μάχη της Κύθνου και ο τραγικός θάνατος των Λεωτσάκου, Μωραϊτίνη και Σκαρβέλη

Το γεγονός αυτό εξανάγκασε τον Λεωτσάκο να αποσύρει τις δυνάμεις του σε ένα ύψωμα στο εσωτερικό του νησιού, ενώ με τον σαλπιγκτή καλούσε συνεχώς τους επαναστάτες να μαζευτούν στην θέση αυτή. Οι επαναστάτες όμως δείλιασαν βλέποντας την ολοφάνερη υπεροχή των κυβερνητικών και γύρω από τους Λεωτσάκο και Μωραϊτίνη συγκεντρώθηκαν μόλις 15 στρατιώτες και λίγοι πολίτες με πιο μαχητικό τον φοιτητή Αγαμέμνονα Σκερβέλη και τον απελευθερωθέντα Οδυσσέα Ιάλεμο. Ο Τσίρος οργάνωσε αποτελεσματικά τις δυνάμεις του χωρίζοντας αυτές σε τρεις ομάδες και κυκλώνοντας τους στασιαστές ώστε να μην υπάρχει διέξοδος διαφυγής. Αμέσως μετά ζήτησε επίμονα πολλές φορές την παράδοση τους, ο Λεωτσάκος όμως αρνήθηκε πεισματικά. Ακολούθησε σκληρή μάχη με πυκνά πυρά εκατέρωθεν με τους Λεωτσάκο και Μωραϊτίνη να πολεμούν στην πρώτη γραμμή με ενθουσιασμό. Οι κυβερνητικοί όμως υπερτερούσαν αριθμητικά, ενώ είχαν περισσότερα πυρομαχικά, έτσι μετά από πείσμωνα αγώνα μιας ώρας νίκησαν τους επαναστάτες. Πλησίασαν την παράταξη των επαναστατών από δεξιά ένα απόσπασμα κυβερνητικών και ουσιαστικά βρέθηκε στα νώτα τους ζητώντας να παραδοθούν. Ο φοιτητής Σκαρβέλης τους πλησίασε ζητώντας τους να μην πυροβολήσουν ζητώντας τους να ενωθούν όλοι ως αδέρφια υπέρ της ελευθερίας. Μια σφαίρα τον πέτυχε στο πρόσωπο και τον άφησε άπνου. Οι κυβερνητικοί περικύκλωσαν τον Μωραϊτίνη τον οποίο και σκότωσαν, ενώ ο Λεωτσάκος εγκατέλειψε τις οχυρωμένες θέσεις των επαναστατών και έτρεξε με το ξίφος του να υπερασπιστεί τον Μωραϊτίνη, φωνάζοντας στους αντιπάλους να μην τον πυροβολήσουν "Μη παιδιά, μη σκοτωνόμεθα, είμεθα αδέρφια, ζήτω η πατρίς, ζήτω η ελευθερία". Τρεις σφαίρες τον βρήκαν στην κοιλιά, στο στόμα και το στήθος και μαύρο φως κάλυψε τα μάτια του.

Στην μάχη σκοτώθηκαν ακόμη δύο στρατιώτες των επαναστατών και τρεις πολίτες, ενώ από τους κυβερνητικούς είχαν τραυματιστεί ένας χωροφύλακας, ένας υπενωμοτάρχης και δύο στρατιώτες. Ο Τσίρος αιχμαλώτισε όλους τους υπολοίπους εκτός λίγων που διασκορπίστηκαν στο νησί, αλλά

Περικλής Μωραϊτίνης

επέδειξε υπερβολική σκληρότητα, διαπράττοντας την μεγάλη ύβρη να μην αποδώσει στρατιωτικές τιμές στους νεκρούς, αφήνοντας τα άψυχα σώματα τους άταφα. Σύμφωνα με τον αυτόπτεις μάρτυρες, ο Τσίρος εξύβρισε τους νεκρούς, ενώ οι στρατιώτες του, λήστεψαν και γύμνωσαν τα άψυχα σώματα, τα οποία και ετάφησαν την επομένη.

Ακολούθως ο Τσίρος κατέλαβε εκ νέου την "Καρτερία" την οποία χρησιμοποίησε για να εισέλθει αβλαβώς στο λιμάνι της Σύρου καθώς οι κάτοικοι της νόμισαν ότι είναι ο Λεωτσάκος που επέστρεφε νικητής και είχαν βγει στο λιμάνι να τον προϋπαντήσουν. Όταν είδαν όμως τους κυβερνητικούς στρατιώτες του Τσίρου κατάλαβαν την πικρή αλήθεια και κλείστηκαν όλοι στα σπίτια τους με πένθος. Ο Τσίρος εξανάγκασε το δημοτικό συμβούλιο να ανακαλέσει το αντιοθωνικό ψήφισμα του και τις υπόλοιπες επαναστατικές πράξεις, ενώ εγκατέστησε εκ νέου τον νομάρχη και τις υπόλοιπες τοπικές αρχές που μετά την εξέγερση είχαν καταφύγει στην Άνω Σύρο. Στην "Καρτερία" βρέθηκε ανέπαφο όλο το ποσό του κρατικού ταμείου το οποίο και παραδόθηκε από τον Τσίρο στην Αθήνα.

Επίλογος

Στις 30 Απριλίου η τάξη στην Ελλάδα είχε αποκατασταθεί πλήρως. Ο Όθων αναγκάστηκε να δώσει αμνηστία σε όσους είχαν εξεγερθεί εκτός από 3 στρατιωτικούς (Κορωναίο, Ζυμβρακάκη και Ν. Μακρή) και 9 πολίτες ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Βασίλειος Λαζάρου (Ορλώφ) κυβερνήτης της επαναστατημένης "Καρτερίας" και ο δάσκαλος Αριστ. Τσάτσος. Η έκρυθμη κατάσταση σε όλη την Ελλάδα όμως δεν είχε εκτονωθεί. Πολύ μεγάλη εντύπωση στην πανελλήνια κοινή γνώμη έκαναν τα

Το λιμανάκι της Αγίας Ειρήνης Κύθνου σήμερα

"Κυθναϊκά", ο θάνατος του Λεωτσάκου, αλλά και οι ύβρεις των νικητών εις βάρος της μνήμης του. Πολλά φυλλάδια τυπώθηκαν και διανεμήθηκαν σε όλη την Αθήνα που εξιστορούσαν τον ηρωικό θάνατο των τριών ανδρών, ενώ γράφτηκαν ελεγειακά ποιήματα, επαναστατικά λαϊκά τραγούδια που τραγουδήθηκαν μυστικά, ακόμη και τραγωδίες, που παίχτηκαν στο θέατρο μετά την έξωση του Όθωνα. Ο Τσίρος κατηγορήθηκε -αδίκως- από τις εφημερίδες της αντιπολίτευσης ότι επιτέθηκε πισώπλατα και σκότωσε με δόλο τον Λεωτσάκο, ενώ μετά την έξωση του Όθωνα απομακρύνθηκε απολύθηκε -προσωρινά- από τις τάξεις των αξιωματικών του στρατού.Μετά την έξωση του Όθωνα, έγινε μνημόσυνο στην Αθήνα υπέρ της μνήμης των πεσόντων της Κύθνου με την παρουσία των Αρχών και τοποθετήθηκε μαρμάρινη επιτύμβια πλάκα στα βράχια της Κύθνου όπου έπεσαν οι τρεις που αναγράφει την ημεριμηνία και τα ονόματα των πεσόντων.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι το αίμα των νεκρών των "Ναυπλιακών" και των "Κυθναϊκών" αποτέλεσε το τελευταίο γεγονός που μετέστρεψε αμετάκλητα την πλειοψηφία των Ελλήνων εναντίον του Όθωνα. Οι εξεγέρσεις αποτέλεσαν μια σοβαρή οικονομική αιμορραγία για την κυβέρνηση του Όθωνα, ενώ τραυμάτισαν και το γόητρο του μονάρχη έναντι των μεγάλων δυνάμεων.

Ι. Β. Δ.

Πηγές

Τρύφων Ευαγγελίδης, Ιστορία του Όθωνος, εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις (πληροφορίες για τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη εδώ: http://www.triglianoi.gr/index.php?topic=543.0)

Συλλογικό Έργο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ. εκδοτική Αθηνών

Βάσια Τσοκοπούλου, Η κορύφωση του αντιδυναστικού αγώνα, στο συλλογικό έργο "Ιστορία των Ελλήνων", εκδόσεις "Δομή"

Γεώργιος Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδας

Σπυρίδων Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμος 1 (1828-1862), εκδόσεις Πάπυρος

Επαμεινώνδας Κυριακίδης, Ιστορία του Συγχρόνου Ελληνισμού (τόμος Β΄), εκδόσεις Β. Γρηγοριάδης

Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936 (τόμος Α΄), εκδόσεις ΜΙΕΤ

Επίμετρον - Ένα καταπληκτικό μοιρολόι για τον θάνατο του Λεωτσάκου που περιγράφει τον ηρωικό θάνατο του, τραγουδισμένο από την Άλκηστις Πρωτοψάλτη

http://www.istorikathemata.com