Τα Ευαγγέλια της αρχαίας Ελλάδος

του Αντωνίου Φ. Χαλά
Από την εισαγωγή: "Ας μην ξενίση ο ανωτέρω τίτλος…Είχε και η αρχαία Ελλάς τα «ευαγγέλιά» της…Είτε υπό μορφήν συγγραμμάτων, είτε ως σύμβολα, ή αλληγορίας, ως ποιήματα, ή νομοθεσίας, ή βιογραφίας… Τα «ευαγγέλια» της αρχαίας Ελλάδος απέβλεπον, όπως και τα χριστιανικά κατόπιν, να βελτιώσουν τον άνθρωπον, να τον καταστήσουν ενάρετον"

Ας μην ξενίση ο ανωτέρω τίτλος…
Είχε και η αρχαία Ελλάς τα «ευαγγέλιά» της…
Είτε υπό μορφήν συγγραμμάτων, είτε ως σύμβολα, ή αλληγορίας, ως ποιήματα, ή νομοθεσίας, ή βιογραφίας… Τα «ευαγγέλια» της αρχαίας Ελλάδος απέβλεπον, όπως και τα χριστιανικά κατόπιν, να βελτιώσουν τον άνθρωπον, να τον καταστήσουν ενάρετον.


Εις τα «ευαγγέλια» της αρχαίας Ελλάδος αποκαλύπτεται ολόκληρος η εξέλιξις του ανθρώπου. Από της στιγμής της αφυπνίσεώς του εις την επίγνωσιν της διπλής του άγνοιας(1) (της σχετικής προς την σωματικήν του, ψυχικήν, διανοητικήν και πνευματικήν μόλυνσιν, ακαθαρσίαν και νόσον) και της ενάρξεως του έργου της καθάρσεως και εξυγιάνσεως του, μέχρι της τελικής νίκης του. Της επιτεύξεως δηλαδή, της τετραπλής(2) υγείας: σωματικής, ψυχικής, διανοητικής και πνευματικής.
Την επίτευξιν, άλλωστε, της τετραπλής ταύτης υγείας είχον ως σκοπόν τα μορφωτικά μέσα των αρχαίων Ελλήνων(3). Είχον ούτοι διαγνώσει, ότι μόνον με αυτήν πραγματοποιείται η υπόσχεσις της Θεάς Παιδείας(4).
«Λήσει δε σε ούτε παλαιόν ουδέν, ούτε νυν γενέσθαι δέον, αλλά και τα μέλλοντα προόψει μετ’ εμού και όλως άπαντα, οπόσα εστί, τα τε θεία τ’ ανθρώπινα ουκ εις μακράν σε διδάξομαι».
[Της προσοχής σου δ’ ουδέν των παρελθόντων θα διαφεύγη., ούτε οφείλον να γίνη νυν. Αλλά και τα μέλλοντα θα προβλέπης εγκολπούμενος εμέ (= την παιδείαν) και, εν μια φράσει, δεν θα παρέλθη πολύς χρόνος προτού σε διδάξω την συνολικότητα της Γνώσεως, και την ανθρωπίνην και την θείαν].


Ευαγγέλια λοιπόν, διότι επεδίωκον κατά ταύτα, συμφώνως προς την χριστιανικήν τεχνολογίαν, την πλήρη επιστροφήν του ανθρώπου εις την «αγκάλην του Πατρός»…
Και έχει να μας προτάξη η αρχαία Ελλάς «Ευαγγέλια» εξ εκάστου είδους των μορφωτικών της μέσων. Ούτω εξ όσων μας διεσώθησαν από την τρικυμίαν και τα ναυάγια του πανδαμάτορος χρόνου, σπουδαιότατα, με λακωνικήν ενταύθα διαγραφήν των γενικών γραμμών, είναι:

Α’. Εκ των συμβόλων και αλληγοριών

α’) Οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλέους. Κάθε σύμβολο, κάθε αλληγορία, επιδέχεται διαφόρους εξηγήσεις(5). Μία τούτων εν προκειμένω είναι, ότι ο Ηρακλής και οι άθλοι του συμβολίζουν τον Ήλιον και τα 12 ζώδια. Συμβολίζει ακόμη ο Ηρακλής τον αιώνιον άνθρωπον, τον μαχόμενον κατά της πολυειδούς κακίας και εξερχόμενον εν τέλει νικητήν και μετατρεπομενον, μετά την επίτευξιν της νίκης, της απολύτου κυριαρχίας και κατανικήσεως όλων των πειρασμών, εις επίγειον θεόν εις άνθρωπον δηλ. φθάσαντα εις την τετραπλήν υγείαν(6).


β’) Το σύμπλεγμα Απόλλων-Πυθώ. Περί τούτου ομιλούν οι ομηρικοί ύμνοι και κυρίως ο ύμνος προς Δήλιον Απόλλωνα και ο ύμνος προς Πύθιον Απόλλωνα.

γ’) Ο Σάτυρος. Συμβολίζει το σύμπλεγμα κτήνος-άνθρωπος-θεός, ως τόσον ωραία έχει διαισθανθή και απεικονίσει ο Κωστής Παλαμάς εις το διήγημά του ο Σάτυρος.

Τα αιώνια αυτά συμπλέγματα είναι αι Κλείδες της Γνώσεως! Μας διδάσκουν, μας αποκαλύπτουν, ότι ο άνθρωπος έχει εν ταυτώ μέσα του, ως εκ της φύσεώς του, την απαισίαν δράκαιναν Πυθώ, την Κόπρον του Αυγείου, την λαγνείαν και παντοειδή ηδυπάθειαν και κτηνωδίαν του Σατύρου, του κτήνους! Συγχρόνως όμως και τα σπέρματα, τα οποία μιαν ημέραν θα τον θεοποιήσουν, θα τον μετατρέψουν εις αρμονίαν, επιστήμην, φως, υγείαν και παντοδυναμίαν, αιωνίαν νεότητα και κάλλος, όπως μας αποκαλύπτει ο Απόλλων, το σύμβολον τούτο του νου, του πνεύματος. Με άλλους λόγους, ο άνθρωπος, εκκινών εκ του κατωτάτου άκρου σημείου της εξελίξεώς του, όπερ συμβολίζεται από την Πυθώ, το κτήνος, εξελίσσεται εις το ανώτατον άκρον σημείον,, εις θεόν, εικονιζόμενον υπό του Απόλλωνος, εις τέλειον δηλαδή άνθρωπον, χαίροντα της τετραπλής υγείας.

Το δυσκολώτατον όμως πράγμα, δια τον συνήθη άνθρωπον είναι, ν’ αφυπνισθή εις την επίγνωσιν της διπλής αγνοίας του και ν’ αντιληφθή, ότι, παρ’ όλην την πέριξ του – φαινομενικήν δυστυχώς – πρόοδον, εξέλιξιν, πολιτισμόν, παρ’ όλα τα διπλώματά του, παρ’ όλην του την οίησιν και αυτοκολακείαν, είναι πράγματι και κατά βάθος κτήνος, εξελισσόμενον εις άνθρωπον.



Β’. Εκ των νομοθεσιών


α’) Η νομοθεσία του Λυκούργου(7), του μυστηριώδους της Σπάρτης νομοθέτου. Κύριος σκοπός της η λατρεία της φύσεως και η διαμόρφωσις των πολιτών εις ανθρώπους ισορροπημένους, φρονίμους, ολιγολόγους, αρμονικωτάτους, έχοντας εστραμμένην την προσοχήν των προς τα ουσιώδη: την τετραπλήν υγείαν, την ανεξαρτησίαν από κάθε πρόληψιν και την απαλλαγήν από κάθε φόβον.


β’) Η νομοθεσία του Σόλωνος(8), του ποιητού, εμπόρου και σοφού. Δια της «σεισαχθείας» και άλλων μέτρων επέτυχε να επαναδώση εις τους διαμαχομένους και ερίζοντας συμπολίτας του την μεταξύ των ψυχικήν επαφήν. Το κύριον χαρακτηριστικόν και ο σκοπός, προς τον οποίον έτεινεν η νομοθεσία του Σόλωνος, ήτο το ισοζύγιον, η ισορροπία, το μέτρον και ο λόγος, εξασφαλιζόμενα δια της θεάς Δίκης και της θεαίνης Πειθούς. Εφρόντισε να προσδώση τοιαύτην πειστικήν δύναμιν εις την νομοθεσίαν του, ώστε και αυτός ο διαδεχθείς εις την διαχείρισιν των κοινών τον Σόλωνα τύραννος Πεισίστρατος να μη δύναται να πράξη άλλο, παρά να σεβασθή την πάνσοφον εκείνην νομοθεσίαν, την περί όλων μεριμνήσασαν.
Εφρόντισε να εξουδετερώση την πίεσιν των πλουσίων και την τοκογλυφίαν κατά των πτωχών, δια της αποσείσεως των τόκων και του περιορισμού των οφειλομένων χρεών. Αφ’ ετέρου, όμως, περιέστειλλε και την αυθάδειαν των πολλών, δια της ιδρύσεως σώματος εξ 100 ανδρών, οι οποίοι προεπεσκέπτοντο και κατόπιν έφερον εις την εκκλησίαν τα εκάστοτε προς ψήφισιν ζητήματα.

Ενώ ο Λυκούργος εξεδίωξεν από την πολιτείαν του την χειρωναξίαν, την βιοτεχνίαν και την καλλιέργειαν, στρέψας την προσοχήν των πολιτών προς την στρατιωτικήν εξάσκησιν και βελτίωσιν της ψυχής, ο Σόλων δια νόμου υπεχρέωσεν όλους τους πολίτας, να μαθαίνουν εις τα τέκνα των μια βιοποριστικήν τέχνην, προτρέπων τους πολίτας εις την καταπολέμησιν της πενίας, δια της χρησιμοποιήσεως όλων των υπαρχόντων πόρων και μέσων. Εις τούτο δ’ οφείλεται κυρίως η προαγωγή της βιομηχανίας και της καλλιτεχνίας εις τον ύψιστον βαθμόν εις τον ύψιστον βαθμόν εν Αθήναις.
Κατεπολέμησεν ο Σόλων, όσον ηδύνατο, την δοκησισοφίαν, επαναλαμβάνων πάντοτε «γηράσκω αεί διδασκόμενος». Και περισσότερον των νόμων του, αυτός ο ίδιος ων η ενσαρκωμένη σοφία και βοηθούμενος και υπό του καθιδρύματος των Ελευσινίων Μυστηρίων, συνετέλεσεν, όσον ολίγοι εκ των διαδόχων του, εις το να διαιωνίσουν αι Αθήναι την επί σοφία φήμην των και το εξανθρωπιστικόν των έργον.



Γ’. Εκ της ποιήσεως


α’) Τα Ομηρικά έπη, ενέχοντα τοιαύτην σοφίαν και κάλλος, τοιαύτην αποκαλυπτικότητα και πλαστουργόν δύναμιν, ώστε να θεωρώνται τα ύπατα ευαγγέλια της αρχαίας Ελλάδος, και δικαίως περί του Ομήρου(9) να λέγεται, ότι εξεπαίδευσε την Ελλάδα πάσαν:

- η «Οδύσσσεια», η κατ’ εξοχήν «τον άνδρα» (= την συνολικήν εξέλιξιν του ανθρώπου. Την αφύπνισιν. Την κάθαρσιν. Την τελείωσίν του) διαλαμβάνουσα.

- η «Ιλιάς», εις την οποίαν εξεικονίζεται «η μήνις» (= η επανάστασις του Αχιλλέως, όστις αντιπροσωπεύει τον αφυπνιζόμενον άνθρωπον, εναντίον των κακώς εχόντων, της πολλαπλής δηλαδή κακίας και αφροσύνης, πέριξ του, αλλά κυρίως εντός του. Πείθεται, εν τέλει, ο Αχιλλεύς, (μετά την απώλειαν του Πατρόκλου), ότι ο εχθρός εντός ημών έστιν, και όχι έξωθεν, όπως αρχικώς εφαντάζετο…

- οι «Ομηρικοί ύμνοι», προς τους κυριωτέρους των θεών της αρχαίας Ελλάδος, οι οποίοι απαστράπτουν από φως, επιστήμην, κάλλος.
Εις τούτους, και γενικώς εις τα ομηρικά έπη, ευρίσκονται τα μέγιστα μυστήρια της μυήσεως, αυτή αύτη η εν τω παντί αλήθεια! Κανείς μέχρι σήμερον δεν υπώπτευσε, ότι εις τους ύμνους τούτους υπάρχει αυτή αύτη η χρυσή κλεις της Γνώσεως και των Μυστηρίων!...


β’) Τα Ησιόδεια έπη. Παραλλήλως προς τον Όμηρον, γίγας του κάλλους και της αποκαλυπτικότητος, μεμυημένος εις όλα τα μυστήρια και φιλανθρωπότατος, μέγας διδασκαλος και μυσταγωγός, είναι ο Ησίοδος(10) χειριζόμενος το σύμβολον και την αλληγορίαν με ανυπέρβλητον δεξιοτεχνίαν, ανωτέραν ίσως και αυτού του Ομήρου. Τα κύρια έργα του Ησιόδου είναι:

- η «Θεογονία», εις την οποίαν αποκαλύπτεται η σημασία των Μουσών και του Μουσηγέτου Απόλλωνος, ολόκληρος δηλαδή ο νοητός Κόσμος και αυτούσιος η Επιστήμη, καθώς και ολόκληρος η ιστορία του Πλανήτου μας και της ανθρωπότητος. Η κοσμογονία, δηλαδή, και η ανθρωπογονία. Από απόψεως συντομίας και αποκαλυπτικότητος. Ευαγγέλιον ανώτερον της «Θεογονίας», δεν έχει να επιδείξει η αρχαία Ελλάς. Αποτελεί δε ούτω η «Θεογονία» μοναδικόν κειμήλιον της παγκοσμίου φιλολογίας!

- «Έργα και ημέραι», όπου ο Ησίοδος, μεταξύ άλλων μας αποκαλύπτει την Έριδα και την Πανδώραν – τας μεγίστας δηλαδή αιτίας της συμφοράς και της δυστυχίας της ανθρωπότητος – και τα πέντε γένη, ήτοι ολόκληρον, αυτούσιον το παρελθόν της ανθρωπότητος. Δύναται και το έργον τούτο να λογισθή ως εν των υπάτων ευαγγελίων της αρχαίας Ελλάδος.

γ’) Ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου. Διαλαμβάνει ολόκληρον την εξέλιξιν του ανθρώπου, αποκαλύπτει – και τούτο είναι το κύριον χαρακτηριστικόν του – όχι μόνον ολόκληρον το παρελθόν, αλλά και το μέλλον της ανθρωπότητος!


δ’) «Τα των Πυθαγορείων έπη τα χρυσά». Οι 71(11) στίχοι των μας αποκαλύπτουν την οδόν, την άγουσαν προς την τετραπλήν υγείαν και την θεουργίαν! Δυναμικωτέραν και αποτελεσματικωτέραν της διδασκαλίας του Πυθαγόρου(12) δεν έχει να επιδείξη η αρχαία Ελλάς. Τρεις των μαθητών του, ο Εμπεδοκλής, Απολλώνιος ο Τυανεύς, (ο μέγιστος των θεουργών της αρχαίας Ελλάδος), και ο Ιάμβλιχος, αποδεικνύουν περιτράνως, ότι οι ακολουθήσαντες την οδόν, την χαραχθείσαν και παραδοθείσαν υπό του Πυθαγόρου, αναποφεύκτως φθάνουσιν εις αυτήν ταύτην την Θεουργίαν.


Δ’. Εκ των προσωκρατικών φιλοσόφων


Πλείστα έργα, και δη τα του Ηρακλείτου (540- π.Χ.) και του Παρμενίδου (313- π.Χ.) αλλά ψιχία εκ της πλουσιωτάτης των πνευματικής τραπέζης έχουν μόνον περισωθή.



Ε΄. Εκ των ιστορικών, συγχρόνων του Σωκράτους


α’) Ηρόδοτος (484-406 π.Χ.), όστις παρέχει πλείστας πληροφορίας περί της νομοθεσίας και του βίου των Σπαρτιατών, των Αθηναίων, ως και άλλων λαών.


β’) Θουκιδίδης (471-401 π.Χ.), όστις συνεχώς υποδεικνύει εις την ιστορίαν του Πελοποννησιακού πολέμου, τας πληγάς, τα ελαττώματά μας, την αφροσύνην και την οδόν, την άγουσαν προς την υγείαν και την φρόνησιν.



ΣΤ’. Εκ της Σωκρατικής παραδόσεως


α’) Τα έργα τα εξικνούμενα από τα «Απομνημονεύματα του Σωκράτους, του Ξενοφώντος και τους «Διαλόγους» του Πλάτωνος (429-347 π.Χ.) μέχρι των επί του Πλάτωνος σχολίων και σχεδόν ειπείν του συνολικού έργου του τελευταίου των εθνικών φιλοσόφων Προκλου και Διαδόχου (412-485 μ.Χ.) και των επί του Πλάτωνος σχολίων του Ολυμπιοδώρου (ΣΤ’ μ.Χ. αιών).


β’) Ο «Πίναξ του Κέβητος»(13), όπου γίνεται η αντιδιαστολή μεταξύ ψευδοπαιδείας, δοκησισοφίας και σοφίας, κατά το ευαγγελικόν: «Προσέχετε δε από τους ψευδοπροφήτας…»


γ’) Του Αριστοτέλους(14):

- «Ηθικά Νικομάχεια», θεωρούμενον το ωριμώτατον των έργων του Σταγειρίτου. Αι άριστοι και μέγισται έννοιαι με τας οποίας ησχολήθη ο Σωκράτης, ο Πλάτων και η εν συνόλω Σωκρατική Παράδοσις, ως η αρετή, η σωφροσύνη, η ανδρεία, η δικαιοσύνη, η φρόνησις, ο νους και η άνοια, ο βίος και η θεωρία, ευρίσκουν εις τα «Ηθικά Νικομάχεια» του Αριστοτέλους την ανωτάτην αυτών έκφανσιν και αποκάλυψιν.

- «Πολιτικά», μας παρουσιάζουν την ιδεατήν πολιτείαν του Αριστοτέλους, όπου τον πρωτεύοντα ρόλον παίζει η παιδεία, η αποβλέπουσα εις την τετραπλήν υγείαν με τον τελικόν σκοπόν της, την δυσαπόκτητον ευδαιμονίαν.

- «Μεταφυσική», μας αποκαλύπτει τον κόσμον των αιτίων, εν αντιθέσει προς τον κόσμον των φαινομένων.


δ’) Του Πλουτάρχου(15):

- «Παράλληλοι Βίοι». Από τα πολυτιμότατα συγγράμματα της αρχαίας Ελλάδος και μοναδικόν κειμήλιον, διότι παραλλήλως προς τους Έλληνας μεγάλους άνδρας, αντιπαρατίθεται και συγκρίνεται και παραβάλλεται και ανά εις ρωμαίος. Την αρετήν ενσαρκωμένην, ζώσαν, δρώσαν, προσπαθεί να μας παρουσιάση ο θείος Πλούταρχος.

- «Ηθικά», τα τόσον δυστυχώς ολίγον μελετηθέντα, τα σχεδόν άγνωστα εις τους Έλληνας και Ελληνιστάς, περιέχουν εις τους παρημελημένους και ανυπόπτους των κόλπους, ολόκληρον την μυστηριακήν διδασκαλίαν, διότι ο Πλούταρχος είναι εις των μεγίστων μεμυημένων της αρχαίας Ελλάδος.


ε’) Του Νουμηνίου(16):

Όσα, ολίγα δυστυχώς, εσώθησαν από τα έργα του, «Περί του αγαθού», «Περί αφθαρσίας ψυχής», «Περί αριθμών» κλπ. Ο Νουμήνιος, ο άγνωστος σχεδόν Αλεξανδρινός, όστις υπήρξε, μετά του Αμμωνίου Σακκά, εκ των ιδρυτών του Νεοπλατωνισμού και της Ελληνικής Θεοσοφίας.


στ’) Του Πλωτίνου(17):

- «Αι Εννεάδες». Το ανώτατον, μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, σύγγραμμα της αρχαίας Ελλάδος, όπου αποκαλύπτεται ο νοητός κόσμος και το πέραν τούτου δυσδιάκριτον και κρυφιόμυστον Εν, η πηγή του Παντός.


ζ’) Του Πορφυρίου(18):

- «Το άντρον των Νυμφών». Μας δίδει ολόκληρον την εξέλιξιν της ψυχής και μας αποκαλύπτει τον κύριον χαρακτήρα της Οδυσσείας, ως του κατ’ εξοχήν Ευαγγελίου της Αρχαίας Ελλάδος.

- «Αφορμαί εις τα νοητά». Περιέχουν τα σπουδαιότατα δόγματα και αποκαλύψεις της αποκρύφου διδασκαλίας της Ακαδημίας του Πλάτωνος και των Ελευσινίων Μυστηρίων.

- «Περί αποχής εμψύχων». Εις το επίσης αποκαλυπτικώτατον τούτο σύγγραμμα ο Πορφύριος υποστηρίζει και αποδεικνύει, ότι η τροφή του πραγματικού ανθρώπου, του εφιεμένου την επίτευξιν της τετραπλής υγείας, δέον να είναι φυτοφαγική, όχι αίματα και πτώματα. Ακριβώς ως εδίδαξεν ο Πυθαγόρας.


η’) Του Ιαμβλίχου(19): 

- «Προτρεπτικός εις φιλοσοφίαν», εν ω ευρίσκει τις την λεγομένην «προτρεπτικήν ή ερωτικήν μέθοδον» του Σωκράτους, εν όλω της των κάλλει και επιβολή.

- «Βίος Πυθαγόρου», όστις είναι ο υπό τεχνήεντα συμβολισμόν διαδραματισμός των λαμβανόντων χώραν κατά την μύησιν. Παρεμφερείς προς αυτόν τον «βίον» είναι και οι Άθλοι του Ηρακλέους.

- «Τα Αιγυπτιακά Μυστήρια», τα αποκαλύπτοντα την λεγομένην «θεουργίαν».

- «Περί της Νικομάχου αριθμητικής», εν ω και πάλιν αποδεικνύεται, ότι η αρχαία Ελλάς, και δη η Πυθαγορική και Σωκρατική παράδοσις, είχον εστραμμένον το όμμα της ψυχής προς τα μαθηματικά, ως μέσον καθάρσεως και αναγωγής εις τον Νοητόν Κόσμον.


θ’) Του Φιλοστράτου(20):

- «Ο Βίος Απολλωνίου του Τυανέως». Και ο βίος ούτος κατά το υπόδειγμα του βίου του Πυθαγόρου. Διότι όλοι οι βίοι των μεμυημένων είναι οι αυτοί. Η πραγματική ζωή των άρχεται από της «δευτέρας των γεννήσεως», αφ’ ής στιγμής δηλαδή ενίκησαν τελειωτικώς τον πειρασμόν, την αφροσύνην, και η ψυχή των δια παντός πλέον συνεδέθη με την φρόνησιν.


Σημειώσεις:

1.Διπλήν άγνοιαν έχει, όστις αγνοεί την αλήθειαν και αγνοεί, ότι την αγνοεί.(βλ.τεύχος 2,σελ.5)
2.Βλ. τεύχος 3, σελ. 3.
3.Βλ. τεύχος 2 «Τα μορφωτικά μέσα της αρχαίας Ελλάδος».
4.Λουκιανού «Ενύπνιον».
5.Επτά, κατά τους αποκρυφιστάς, εξηγήσεις, εν απολύτω συσχετίσει η μια προς την άλλην. Επτά είναι και αι κλείδες της Συμβολικής.
6.Βλέπε (2)
7. Θ’ π.Χ. αιών
8.Στ’ π.Χ. αιών
9.Αι γραμματολογίαι, καθώς και τα λεξικά, θέτουσι την γέννησιν του Ομήρου κατά τον Θ’ π.Χ. αιώνα. Υπάρχουν εν τούτοις ενδείξεις, ότι τα ομηρικά έπη ανήκουν εις πολύ αρχαιοτέραν εποχήν.
10.Αι γραμματολογίαι τον αναβιβάζουν εις τον Η’ π.Χ. αιώνα.
11.Συμβολικός αριθμός: 7 (= τα Σεπτά) και 1 (= Μονάς).
12.Στ’ π.Χ. αιών
13.Μαθητής του Σωκράτους. Ο Πίναξ του Κέβητος είναι γνωστότατον βιβλίον (βλ. Χρηστομάθεια Ραγκαβή και Σειρά Ελλήνων Συγγραφέων του B. C. Tenbner, Λειψίας).
14.Δ’ π.Χ. αιών.
15.Ήμαστε κατά το τέλος του Α’ αιώνος.
16.Ήκμασε κατά το 150 μ.Χ.
17.Απέθανε τω 262 μ.Χ.
18.Εγεννήθη το 233 μ.Χ.
19.Δ’ μ.Χ. αιώνα
20.Α’ μ.Χ. αιώνα


ΑΝΤΩΝΙΟΣ Φ. ΧΑΛΑΣ
ΤΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. 1937

https://diodotos-k-t.blogspot.com/2023/03/blog-post_90.html